PIĄTKOWISKO
N 51° 40' 07" ● E 19° 18' 42"
Jesteś na skraju dawnego zespołu willowo-parkowego w Piątkowisku. Znajdujesz się w sąsiedztwie skrzyżowania dróg wiodących z Pabianic do Janowic i Lutomierska, a także z Piątkowiska do Petrykóz i w stronę Lasu Pobłociszewskich. W roku 2014 tereny należące do Piątkowiska i sąsiednich wsi zostały przecięte drogą ekspresową S-14.
PARK I WILLA W PIĄTKOWISKU
Na terenie Piątkowiska znajduje się zabytkowy zespół willowo-parkowy. Powstanie willi, wzniesionej prawdopodobnie w XX-leciu międzywojennym, przypisywane jest niemieckiej rodzinie Hadrianów, którzy byli również właścicielami willi i parku w Karniszewicach. Teodor Hadrian (1866-1918) był dyrektorem technicznym w spółce „Krusche-Ender”, a Paweł Hadrian (1868-1924) pastorem ewangelickim w łódzkiej parafii św. Trójcy.
Willa w Piątkowisku
Właścicielami willi w Piątkowisku byli zapewne Wilma z Hadrianów i Leszek Sokołowscy. Siedzibą Sokołowskich h. Gozdawa (w latach 1897-1945 właścicieli dóbr Wrząca) był dwór w Lutomiersku. W parku przy willi rośnie pomnikowy buk pospolity o obwodzie 275 cm.
Willa w Piątkowisku
Częścią dawnego założenia parkowego jest leżący na granicy z Pabianicami dawny park podworski, mający powierzchnię ok. 7,3 ha. Dziś park ten jest własnością prywatną.
Zespół parkowo-folwarczny w Piątkowisku na niemieckiej mapie z 1944 roku (z zaznaczoną willą)
Na przeciwko parku, przy wjeździe na dawny teren folwarczny rośnie jesion wyniosły (361 cm), również objęty ochroną jako pomniki przyrody.
Czytaj więcej:
● Piątkowisko - pierwotna siedziba dóbr kapituły krakowskiej
Maksymilian Baruch, autor monografii "Pabianice, Rzgów i wsie okoliczne", wydanej w 1903 roku zapisał: "Piątkowisko, pierwotna stolica włości kapitulnej, od której całe opole nosiło nazwę piątkowskiego. W dokumentach z 1286 i 1297 roku czytamy o obwodzie, o kasztelanii piątkowskiej [...] Po założeniu miasta Pabianic na początku XIV wieku, zarząd włości przeniesiono do nowej stolicy. Wieś należała do parafii w Górce, a dziesięcinę oddawała proboszczowi łęczyckiemu".
Według "Słownika Geograficznego..." w 1286 roku Leszek Czarny, książę krakowski wynagradzając biskupowi krakowskiemu różne szkody nadaje "Castellanie de Putkovisce ipsiuque omnibus villis et universis eorum" te same swobody, jakich używają włości kapituły krakowskiej i wsi kasztelanii sławkowskiej". Kilkanaście lat później (1297) książę Władysław Łokietek pozwala na terenie "Pantkowisch" lub w jego obrębie założyć wieś na prawie niemieckim.
W sferze domysłów musi dziś pozostawać to, czy w końcu XIII stulecia wspomniane "Putkovisce" ("Pantkowisch") było osadą o takiej nazwie, czy też "pięciowsiem", złożonym z kilku średniowiecznych osad o nieznanych nazwach założonych na prawie polskim i wchodzących w skład tzw. opola chropskiego.
Z pewnością jednak tereny te należały do najwcześniej zasiedlonych obszarów w okolicach dzisiejszych Pabianic, a wsie które tu istnieją do dziś, należą do najstarszych w ogóle na terenie całych pabianickich dóbr kapituły krakowskiej. Wsie te łączą lokacje na prawie polskim oraz specyficzne dla tego prawa stare daniny jak "osep" (danina w zbożu) i "sienne" (w sianie, później płatne gotówką).
W "Liber Beneficiorum..." (1470-80) Jan Długosz wymienia "Pyanthkowysczye" jako "villa capitularis in iure Polonico locata" - wieś kapitulną, na prawie polskim lokowaną, wchodzącą w skład parafii w Górce. Opisując wieś Długosz wspomina m.in., że było tu wówczas 8 łanów kmiecych, a każdy kmieć płacił do dworu w Pabianicach czynszu rocznego "na św. Marcin" po 30 groszy z łanu i pół grosza poborcy za kwit, po 2 kapłony i 30 jaj, po 4 korce jęczmienia i owsa miary szadkowskiej równej, po 2 grosze za "sienne". Każdy z kmieci miał również zwieźć 12 wozów drewna do dworu w Pabianicach.
W 2 dekadzie XVI stulecia Jan Łaski wymienia "Pyathkowysko" w składzie parafii "sancti Martini et santae Mariae Magdalenae" w Górce. Piątkowisko i Górkę wymieniono obok takich wsi jak Gorzew, Górka Mała lub Szynkielew ("minor Gorka alyas Syekyelow"), Petrykozy, Kudrowice, Konin, Porszewice, Świątniki i "Coczewo" (Kociewo, prawdopodobnie zaginiona ???).
Według rejestru poborowego powiatu szadkowskiego z 1518 roku we wsi "Piathkovisko capitulna" odnotowano 8 łanów, w 1552 roku we wsi "Piąthkowisko" - 13 osadników, a w 1553 roku - 8 łanów. Wówczas była tu również karczma, od której odprowadzano podatki.
Park przy willi w Piątkowisku
Ponieważ Piątkowisko leżało w części włości najbardziej ludnej już w późnym średniowieczu i szybko wylesionej, dlatego już na początku XVI wieku nie oddawano tu powinności pszczelarskiej zwanej „bartne” lub „borowe” w miodzie lecz w pszenicy.
W 1521 roku, i ponownie w roku 1523 Piątkowisko. zostało silnie zniszczone podczas przemarszów pospolitego ruszenia. Ograbione zostało również w latach 1734-36, w czasie wojny Stanisława Leszczyńskiego i Augusta III, kiedy wojska rosyjskie odebrały chłopom bydło, konie i zapasy żywności.
Park przy willi w Piątkowisku
We wsi istniała karczma, która znajdowała się najprawdopodobniej na wschodnim krańcu wsi, w miejscu dzisiejszego sklepu na podwójnym zakręcie, pomiędzy główną częścią wsi a szkołą. Grunt karczmarski w końcu XVIII wieku obejmował 16 mórg i 293 pręty gruntów – w tym 1 morgę i 40 prętów placu, 13 mórg i 200 prętów ziemi ornej oraz 2 morgi i 53 pręty łąk.
Piątkowisko na mapie Odrowąża-Pieniążka
W połowie XVIII stulecia dobra pabianickie, na które składały się 52 wsie i 20 folwarków, dzieliły się na 5 kluczy: "pabiański", rzgowski, dłutowski, dobroński i wiskicki. W Piątkowisku wchodzącym w skład klucza pabianickiego było wówczas 8 opodatkowanych łanów. Półrolnicy ze wsi Piątkowisko w końcu XVIII wieku gospodarowali łącznie na 22 włókach, 4 morgach i 132 prętach gruntów. Odnotowano tu w tym czasie 366 mórg i 105 prętów ziemi ornej, 110 mórg i 89 prętów łąk, 33 morgi i 163 pręty pastwisk, 9 mórg i 207 prętów placów oraz 144 morgi i 88 prętów lasów i zarośli.
W 1775 roku odnotowano we wsi "Piątkonisko", własności duchownej w powiecie szadkowskim województwa sieradzkiego 10 dymów. Wieś zaznaczono pod współczesną nazwą na mapie dóbr kapituły katedralnej krakowskiej z 1784 roku,
Piątkowisko na mapie Pertheesa z 1793 roku
Po przejęciu dóbr pabianickich kapituły krakowskiej przez władze pruskie, Piątkowisko wraz z innymi wsiami kapitulnymi, znalazło się w składzie rozległych dóbr rządowych ekonomii Pabianice. W 1823 roku, po regulacji Starego Miasta i wytyczeniu Nowego Miasta w Pabianicach ośrodkiem administracji dóbr stał się folwark widzewski.
W 1816 roku odnotowano w Piątkowisku 6 niemieckich kolonistów, każdy z nich posiadał gospodarstwo o powierzchni 70 mórg. Byli nimi: Jakob Bich, Friedrich Rehm, Ludwig Kiefer, Heinrich Korb, Peter Kuntz i Heinrich Merschel, należący do parafii ewangelickiej w Pabianicach.
W 1827 roku Piątkowisko będące własnością rządową liczyło 21 domów i 196 mieszkańców. Wchodziło w skład powiatu szadkowskiego, w obwodzie sieradzkim województwa kaliskiego. Było częścią klucza widzewskiego. Siedzibą parafii były Pabianice.
Piątkowisko na mapie Gilly'ego z lat 1802/3
Jak już wspomniano, protestanci z Piątkowiska należeli do parafii ewangelicko-augsburskiej w Pabianicach, w której w 1827 roku naliczono w sumie około 320 rodzin ewangelickich z Pabianic oraz takich wsi, kolonii i osad, jak Biesaga, Brus, Bukowiec, Chechło, Chocianowice, Dalków, Dąbrowa, Dłutów, Huta Dłutowska, Huta Wiskicka, Kalino, Karpiny, Kotliny, Kudrowice, Łaskowice, Markówka, Mogilno, Olechów, Orzk, Pawlikowice, Piątkowisko, Rydzyny, Rydzynki, Rypułtowice, Starowa Góra, Wola Katowa, Wola Zaradzyńska oraz Wymysłów (Stary), Wymysłów Piaski i Wymysłów Folwark.
Ewangelicy w Piątkowisku stanowili zawsze wyraźną mniejszość, ale mieszkali tu również w okresie międzywojennym - w 1921 roku 30 spośród 472 mieszkańców wsi było ewangelikami. Cała pabianicka parafia luterańska liczyła w 1929 roku około 9.000 wyznawców.
Klucz pabianicki, w skład którego weszło Piatkowisko, był wówczas jednym z dwunastu kluczy dóbr Ekonomii Pabianice. Oprócz niego na dobra te (dane z 1823 roku) składały się klucze: "Żytowice", "Górki", "Brus", "Ruda", "Widzew", "Gospodarz", "Brójce", "Kotliny", "Dłutów", "Ldzań" i "Wiskitno". Do klucza pabianickiego obok dochodów a) Z miasta Pabianice i Rzgów należały: b) Wsie Bychlów, Jutrzkowice, Karniszewice, Piątkowisko, Róża i Mogilno - c) Kolonie Chechło, Pawlikowice, Rydzyny, Wymysłów i Markówka - d) Folwarki Pabianice, Młodzieniaszek i Potaźnia - e) Propinacyia - f) Młyny Łęczno, Biesaga, Pliszka i Grobelny, wraz z rybołóstwem w stawach przy tychże młynach będących...".
W dniu 30 kwietnia (12 maja) 1841 roku dobra kluczy Widzew i Brus, wchodzące w skład dóbr rządowych ekonomii Pabianice wykupił na własność Mateusz Eustachy Lubowidzki, członek Rady Stanu Królestwa Polskiego. W tym czasie obok Bychlewa do dóbr tych należały: Jutrzkowice, Piątkowisko, Rypułtowice, Łaskowice, Chocianowice, Wola Zaradzyńska, Chechło, Pawlikowice, Rydzyny, Brus, Retkinia, Rokicie, kolonia Dąbrowa, wójtostwo Rokicie, folwarki: Potażnia, Widzew, Wola Zaradzyńska, Brus oraz młyny Biesaga, Pliszka, Chachuła, Charzew, Łaskowice, Brus i Rokicie.
„Słownik Geograficzny...” odnotowuje Piątkowisko jako wieś i osadę karczmarską w gminie i parafii Górka Pabianicka, w powiecie łaskim. Według danych z 1881 roku wieś liczyła 34 domy, 368 mieszkańców i 843 morgi gruntu, w tym 826 - ziemi ornej. W osadzie karczmarskiej był 1 dom, 4 mieszkańców i 4 morgi gruntów.
Z kolei "Alfabetyczny spis miejscowości guberni piotrkowskiej..." sporządzony w latach 1899-1900 odnotował we wsi Piątkowisko (gmina Górka Pabianicka, powiat łaski) 51 budynków mieszkalnych i 107 gospodarczych, 635 (w tym 608 stałych) mieszkańców oraz 813 mórg gruntów ornych i 35 mórg nieużytków.
W 1906 roku powstała w Piątkowisku pierwsza placówka szkolna, którą była dwuizbowa ochronka. W 1916 roku uzyskano zgodę na organizację szkoły w prywatnym budynku p. Urbaniaka. Po odzyskaniu niepodległości szkołę przeniesiono do nowo wybudowanego wówczas drewnianego budynku szkolnego.
Piątkowisko na mapie "zachodniej Rosji" z 1914 roku
Według spisu powszechnego z 1921 roku we wsi Piątkowisko (gmina Górka Pabianicka, powiat łaski) odnotowano 74 domy mieszkalne oraz 472 mieszkańców. Większość mieszkańców (437) zadeklarowało narodowość polską i wyznanie katolickie, 30 Niemców - ewangelickie, a 5 Żydów -mojżeszowe.
G. Jagusiak podaje: "w latach międzywojennych zameldowanych było w Piątkowisku 677 osób (382 mężczyzn, 295 kobiet), spośród których 634 były wyznania katolickiego, a 43 ewangelickiego.
Według innych danych w latach 30 XX wieku w Piątkowisku było (oprócz gospodarstw polskich) 6 gospodarstw niemieckich gospodarujących na 83 morgach gruntów.
W dniu 4 listopada 1927 roku powstało w Piątkowisku Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Żeńskiej z 17 członkiniami, a w dniu 18 grudnia 1932 roku Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Męskiej z 13 członkami.
W dniu 18 marca 1928 roku powstała jednostka Ochotniczej Straży Pożarnej w Piątkowisku, zarejestrowana formalnie w dniu 17 kwietnia 1928 roku. Z kolei w dniu 25 listopada 1935 roku powołano do życia Koło Gospodyń Wiejskich liczące 24 członkinie, wkrótce koło to założyło ochronkę dla dzieci. Wreszcie - w 1938 roku powstało miejscowe Kółko Rolnicze.
Współczesne Piątkowisko jest wsią sołecką. Wieś zachowała do dziś charakter ulicówki - zdecydowana większość zabudowań leży przy głównej drodze wiodącej z Pabianic do Janowic i Chorzeszowa. We wsi znajduje się szkoła podstawowa, kaplica rzymsko-katolicka pw. Matki Boskiej Częstochowskiej oraz placówki handlowe.
Kaplica pw. Matki Boskiej Częstochowskiej w Piątkowisku
We wsi działa jednostka Ochotniczej Straży Pożarnej, Koło Gospodyń Wiejskich oraz Ludowy Klub Sportowy Orzeł Piątkowisko. Miejscowość leży na trasie linii autobusów podmiejskich MZK Pabianice (linia 262).
Kolejny przystanek:
2. PIĄTKOWISKO
N 51° 40' 04" ● E 19° 17' 14"
Opracowanie: Piotr Sölle, Grzegorz Jagusiak
Zdjęcia: Mariusz Rzepkowski, Piotr Sölle, archiwum UG Pabianice
© Wszelkie prawa zastrzeżone
Bibliografia:
● Alfavitnyj spisok naselennyh mest Petrokovskoj Gubernii, sostavlennyj v 1899-1900 godah, Piotrków 1900;
● Baruch M., Pabianice, Rzgów i wsie okoliczne, Warszawa 1903;
● Długosz J., Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis, tom I, [w:] Jana Długosza kanonika krakowskiego dzieła wszystkie, tom VII, wyd. A. Przeździecki, Kraków, 1863;
● Fijałek J., ks., Pabianice i włość pabianicka w drugiej połowie XVII i w XVIII w., Łódź 1952;
● Gazeta Warszawska 1823, nr 68;
● Kalendarz ewangelicki Tow. Wyd. im. Mikołaja Reja na rok zwyczajny 1929, b.d.;
● Kiss E., Pabianitz: Geschichte der Deutschtums einer mittelpolnischen Stadt und ihrer Umgebung, Poznań 1939;
● Łaski J., Liber beneficiorum archidiecezji gnieźnieńskiej, t. I, wyd. J. Łukowski, Gniezno 1880;
● Pawiński A., Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, t. II, Wielkopolska, [w:] Źródła dziejowe, t. XIII, Warszawa 1883;
● Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych. T. 2, Województwo łódzkie, Warszawa 1925;
● Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa 1880-1914, t. VIII, t. XV, cz. 2;
● Tabella miast, wsi, osad, Królestwa Polskiego: z wyrażeniem ich położenia i ludności alfabetycznie ułożona. T. 1, Warszawa, 1827;
● Taryfa podymnego z 1775 r. ["Verzeichniß aller adelichen, geistlichen und königlichen Oertern in Polen, nach den Woiwodschaften und Districten, und mit Bemerkung der Anzahl der Rauchfänge in jedem Orte."];
● materiały własne Grzegorza Jagusiaka;
● materiały własne Piotra Sölle.
Mapy:
● Mapa Pertheesa - K. de Perthees, Mappa szczegulna Woiewodztwa Łęczyckiego, 1793, skala 1:225 000;
● Mapa Gilly'ego - Gilly, Spezialkarte von Südpreussen, Berlin 1802-1803;
● Mapa zachodniej Rosji - Karte des Westlichen Russlands 1892-1921, skala 1:100 000;
● Mapa WIG (Wojskowy Instytut Geograficzny). Mapa Szczegółowa Polski (1929-39; wydanie niemieckie 1944), skala 1:25 000.