BYCHLEW
N 51° 37' 53" ● E 19° 21' 40"
Jesteś w Bychlewie, jednej z najstarszych wsi w okolicach Pabianic, założonej prawdopodobnie w XIII, a być może nawet w XII stuleciu. Znajdujesz się w sąsiedztwie Gminnego Domu Kultury.
ZESPÓŁ PIEŚNI I TAŃCA "BYCHLEWIANKA"
Bychlew słynie z obchodzącego obecnie swoje 45-lecie Zespołu Pieśni i Tańca "Bychlewianka", zdobywcy i laureata wielu nagród i wyróżnień na festiwalach w całej Europie.
Zespół Pieśni i Tańca "Bychlewianka"
Zespół powstał w 1974 roku z inicjatywy członkiń miejscowego Koła Gospodyń Wiejskich. Jego twórcom przyświecał cel, aby przedstawiane programy były autentycznym odzwierciedleniem kultury ludowej regionu, zarówno w tańcu, muzyce jak i stroju, dlatego prowadzony był on od samego początku przez profesjonalnych instruktorów.
Owocem ciężkiej i systematycznej pracy choreografów i członków zespołu było w 1981 roku włączenie "Bychlewianki" do grona członków elitarnego stowarzyszenia Międzynarodowej Rady Zespołów Folklorystycznych (CIOFF). Był to przełomowy moment, który pozwolił zespołowi na uczestnictwo w międzynarodowych festiwalach folklorystycznych.
Zespół Pieśni Tańca "Bychlewianka"
W ciągu trwającej 45 lat działalności zespół może się poszczycić wieloma osiągnięciami. Uczestniczył w 33 europejskich festiwalach, realizuje happeningi o tematyce ludowej oraz prowadzi działalność edukacyjną z zakresu sztuki ludowej i papieroplastyki.
Zespół do dziś ma charakter wielopokoleniowy - działają w nim kolejne pokolenia, zarówno tancerzy jak i kadry. W skład zespołu wchodzi obecnie 100 tancerzy (dzieci, młodzież i dorośli w wieku od 5 do 40 lat) oraz ośmioosobowa kapela w składzie: klarnet, I skrzypce, II skrzypce, akordeon, kontrabas, bębenek, trąbka.
Wieś przy drodze wojewódzkiej nr 486 z Pabianic do Bełchatowa. Od północy Bychlew graniczy bezpośrednio z Pabianicami. Leży w widłach Dobrzynki i Pabianki, w odległości 3,5 km na południe od centrum Pabianic. Bychlew leży na trasie linii autobusów podmiejskich MZK Pabianice (linia 265).
Czytaj również:
Czytaj również:
BYCHLEW
Bychlew należy do najstarszych wsi dawnych dóbr kapituły krakowskiej. Prawdopodobnie wchodził w skład pierwotnej kasztelanii chropskiej. Podobnie jak stare, średniowieczne wsie klucza dóbr pabianickich położone na zachód od Dobrzynki, został założony na prawie polskim, co - przynajmniej teoretycznie, z braku jakichkolwiek zachowanych wzmianek źródłowych z tego czasu - pozwala wiązać powstanie wsi z XIII, a być może nawet z XII stuleciem.
Zasiedlenie wsi od wczesnego średniowiecza (co najmniej od XII wieku) potwierdzają liczne znaleziska zabytków archeologicznych w postaci średniowiecznej i nowożytnej ceramiki – fragmentów naczyń glinianych. Na terenie Bychlewa odnaleziono również pojedyncze narzędzia krzemienne i fragmenty naczyń z epoki brązu i epoki żelaza, związane z osadnictwem ludności kultury trzcinieckiej, łużyckiej i przeworskiej.
Jak pisze Maksymilian Baruch, autor pierwszej monografii Pabianic i okolic pt. "Pabianice, Rzgów i wsie okoliczne" (1903) - "pod koniec XIX wieku archeolog-amator p. J. Jungowicz, pabianiczanin" znajdował w Bychlewie "ślady mogił przedhistorycznych", a znaleziska . zdeponowano w pabianickim Muzeum (Polskiej Macierzy Szkolnej).
Na kartach dokumentów wieś Bychlew pojawia się po raz pierwszy dopiero w 1398 roku w składzie parafii pabianickiej.
Jan Długosz w "Liber beneficiorum..." (1470-80) odnotował wieś "Bichlow" w parafii pabianickiej, lokowaną na prawie polskim i będącą własnością kapitulną. Zapisał m.in. że było tu wówczas 12 łanów kmiecych, każdy z kmieci dawał czynszu po pół kopy z łanu i 4 grosze oraz pół grosza dla poborcy za kwit, 2 kapłony, po 4 korce owsa i jęczmienia miary szadkowskiej równej, 30 jaj, 2 grodze za "szenne" (sienne) oraz zwózkę 12 wozów drewna do dworu kapitulnego w Pabianicach. Zaznaczył też, że we wsi nie ma zagrodników, karczmy ani też młyna, kmiecie mają mleć zboże wyłącznie w młynach kapitulnych, a dziesięcinę z Bychlewa oddawano natomiast prepozyturze łęczyckiej.
Z kolei Jan Łaski w 2 dekadzie XVI stulecia (lata 1511-18) wymienia "Bychlow" w składzie parafii św. Warzyńca i Mateusza w Pabianicach, obok takich wsi jak "Sulanthkovicze" (Ślądkowice), "Jutrkovicze" (Jutrzkowice), "Carnyschevicze" (Karniszewice), "Rypulthovicze" (Rypułtowice), "Laskovicze" (Łaskowice), "Choczyanovicze" (Chocianowice), "Gathka" (Gadka), "Volya Rypulthovska" (Wola Rypułtowska, dziś Zaradzyńska), "Rethkynya" (Retkinia) oraz Ruda.
Z kolei Jan Łaski w 2 dekadzie XVI stulecia (lata 1511-18) wymienia "Bychlow" w składzie parafii św. Warzyńca i Mateusza w Pabianicach, obok takich wsi jak "Sulanthkovicze" (Ślądkowice), "Jutrkovicze" (Jutrzkowice), "Carnyschevicze" (Karniszewice), "Rypulthovicze" (Rypułtowice), "Laskovicze" (Łaskowice), "Choczyanovicze" (Chocianowice), "Gathka" (Gadka), "Volya Rypulthovska" (Wola Rypułtowska, dziś Zaradzyńska), "Rethkynya" (Retkinia) oraz Ruda.
W 1518 roku we wsi "Bychlov capitulna" w parafii Pabianice, odnotowano 12 łanów. Z kolei w 1552 roku we wsi "Bychlyow" odnotowano 22 osadników, a w 1553 roku - 12 łanów. Było tu również karczma, od której także odprowadzano podatek.
W latach 20 XVI stulecia (w 1521, a zwłaszcza w 1523 roku) wsie zachodniej części włości pabianickiej bardzo ucierpiały ze strony oddziałów pospolitego ruszenia ciągnących na wojnę z Prusami. Ograbionym i zniszczonym osadom kapituła udzielała wtedy zapomóg, a doszczętnie złupione Ślądkowice, Ldzań i Dobroń zwolniono od płacenia czynszu. Jak pisze Baruch: "za mniej zniszczone uznano wsie: Bychlew, Dłutów, Żytowice i Piątkowisko. Słowem ucierpiała cała zachodnia część włości".
O tym, że Bychlew poprzez las graniczył niegdyś z odległym Czyżeminem świadczy zapis z 1534 roku. Wówczas bowiem, przy okazji nieporozumień pomiędzy włościanami z Czyżemina i Bychlewa, kapituła wydała dekret dotyczący własności drzew przeznaczonych na barcie. Mieszkańcy Czyżemina oskarżyli bowiem swych sąsiadów przed lustratorami o to, że żłobią drzewa na barcie w ich lasach.
Przy rozstrzygnięciu tego sporu wydana została wówczas przez kapitułę regulacja dla całej włości, mówiąca o tym, iż "wolno każdemu poddanemu kapituły we wszystkich lasach włości, w granicach którejkolwiek wsi, żłobić drzewa na barcie i znak swój na drzewie wyciąć. Wszelako znak wycięty przed wyżłobieniem, nie tworzy bynajmniej prawa własności i ktokolwiek bez względu na położony znak może na swoją korzyść wyżłobić drzewo i urządzić barć".
W rachunkach rocznych kapituły krakowskiej za 1566/67 roku wśród płacących tzw. gajne odnotowano w Bychlewie 5 kołodziejów, gontarza i bednarza. Drewno pozyskiwano zapewne z Lasu Karolewskiego, którego wschodni skraj znajdował się znacznie bliżej wsi niż dzisiaj - wsie Karolew, Hermanów, Terenin i Pawlikowice, karczowane w tym lesie w XVIII i XIX wieku, wówczas jeszcze nie istniały, a granica lasu jeszcze w końcu XVIII stulecia opierała się o rzekę Pabiankę.
Bychlew na mapie Pertheesa z 1793 roku
Podczas wojny pomiędzy Stanisławem Leszczyńskim, a Augustem III w 1734 roku, gdy "szlachta sieradzka oświadczyła się za Leszczyńskim, cesarsko-rossyjskie wojska, popierające Augusta III", wkroczyły w obręb województwa. Bychlew i inne wsie, takie jak "Jutrkowice, Karniszewice, Petrykozy, Piątkowisko, Kudrowice, Siekielow, Źytowice, Świątniki, Kąnin, Wolka Żytowska, Górka, Rypułtowice, Laskowice, Chocianowice, Róża, Guzów, Grodzisko" znów zostały rozgrabione.
Jak pisano "...tych wsiów gromady prawdziwie łzami opłakują biedę, mizeryę y ubóstwo swoje z okazyi ciężkiej ruiny, kiedy jednym wszystkie bydła zabrano, niektórym konie, w osobnym regestrze wyrażone, a do tego żywności żadnej nie zostawiono, proszą o kommizeracyą y zapomożenie, tak w sprzężajach, jako y krowach na omastę, y w założeniu podatków...”.
Bychlew na mapie Gilly'ego z 1802/3 roku
W wyniku rozbiorów obszar włości pabianickiej wcielono do prowincji Prus Południowych, okręgu szadkowskiego, departamentu kaliskiego, a dawne dobra odebrane kapitule stały się własnością rządu pruskiego. Po Kongresie Wiedeńskim Bychlew, podobnie jak inne wsie dawnych dóbr pabianickich, znalazł się w składzie rozległych Dóbr rządowych Ekonomii Pabianice.
Klucz pabianicki, w skład którego wszedł Bychlew, był wówczas jednym z dwunastu kluczy dóbr rządowych Ekonomii Pabianice. Oprócz niego na dobra te (dane z 1823 roku) składały się klucze: "Żytowice", "Górki", "Brus", "Ruda", "Widzew", "Gospodarz", "Brójce", "Kotliny", "Dłutów", "Ldzań" i "Wiskitno".
Do klucza pabianickiego obok dochodów a) Z miasta Pabianice i Rzgów [ należały ] b) Wsie Bychlów, Jutrzkowice, Karniszewice, Piątkowisko, Róża i Mogilno - c) Kolonie Chechło, Pawlikowice, Rydzyny, Wymysłów i Markówka - d) Folwarki Pabianice, Młodzieniaszek i Potaźnia - e) Propinacyia - f) Młyny Łęczno, Biesaga, Pliszka i Grobelny, wraz z rybołóstwem w stawach przy tychże młynach będących...".
W 1827 roku w Bychlewie będącym własnością rządową były 34 domy i 239 mieszkańców. Wieś wchodziła w skład powiatu szadkowskiego, w obwodzie sieradzkim województwa kaliskiego.
W czasach, gdy Bychlew był jeszcze własnością kościelną, wieś zajmowała zapewne większą powierzchnię niż dzisiaj. Z obszarów sąsiadujących ze wsią, a ściślej - z lasu nazwanego później Karolewskim sięgającego wówczas (jak pokazują to XIX-wieczne mapy) brzegów rzeki Pabianki, już w czasach rozbiorów wykrojono obszary pod nowo lokowane kolonie Pawlikowice (przełom XVIII i XIX stulecia), a nieco później również Terenin (lata 40 XIX w.) oraz Karolew i Władysławów (lata 50 XIX w.).
Kolonie te, zasiedlone przez osadników niemieckich wyznania ewangelickiego, nazywano "Olędry" (od niemieckiego słowa "Hauländer" – karczownicy).
W 1841 roku cześć Dóbr narodowych Ekonomii Pabianice, tj. dobra Widzew i Brus wykupił na własność Mateusz Eustachy Lubowidzki h. Kopacz (1789-1874), członek Rady Stanu Królestwa Polskiego. W tym czasie obok Bychlewa do dóbr tych należały: Jutrzkowice, Piątkowisko, Rypułtowice, Łaskowice, Chocianowice, Wola Zaradzyńska, Chechło, Pawlikowice, Rydzyny, Brus, Retkinia, Rokicie, kolonia Dąbrowa, wójtostwo Rokicie, folwarki: Potaźnia, Widzew, Wola Zaradzyńska, Brus oraz młyny Biesaga, Pliszka, Chachuła, Charzew, Łaskowice, Brus i Rokicie.
W 1854 roku Mateusz Lubowidzki sprzedał cześć tych dóbr - klucz bruski, a z nim wsie: Brus, Retkinia i Rokicie, folwark Brus, wójtostwo Rokicie, młyny Brus, Rokicie i Chachuła oraz nowo założoną osadę Karolew (również na terenie obecnej Łodzi, nie mylić z tym pod Pabianicami) Wilhelmowi Nenckiemu.
Pozostała część dóbr, czyli klucz widzewski znalazła się w 1858 roku w rękach syna Mateusza, Karola Lubowidzkiego h. Kopacz (1823-83) i jego żony Jadwigi z Cichowskich h. Wąż (*a1830). Do majątku Widzew obok Bychlewa należały wówczas: Pawlikowice, Terenin, Hermanów, Chechło oraz folwarki na Widzewie i w Woli Zaradzyńskiej. Od imienia Jadwigi wziął nazwę Jadwinin, od Karola - Karolew, a od jego brata Władysława (+1881) - Władysławów.
W 1866 roku Bychlew wszedł w skład nowo utworzonej gminy Widzew. W 1881 roku we wsi odnotowano 68 domów, 600 mieszkańców i 1436 morgów gruntów (w tym 1413 - ziemi ornej), a w odrębnej osadzie karczemnej - 1 budynek mieszkalny, 2 mieszkańców i 3 morgi ziemi uprawnej. W 1907 roku Bychlew znalazł się w granicach nowo erygowanej parafii pw. Najświętszej Maryi Panny w Pabianicach.
W aktach parafii ewangelickiej w Pabianicach (np. dla lat 1866-67) odnaleźć można nazwiska ewangelików z Bychlewa: Fercho, Schulz, Stuertzbecher, Bliege, Zeretzki, Moritz, Henkel, Markwart czy Brandt.
Alfabetyczny spis miejscowości guberni piotrkowskiej..." sporządzony w latach 1899-1900 wykazał w Bychlewie aż 941 (w tym 860 stałych) mieszkańców, 95 domów mieszkalnych i 204 budynki gospodarcze oraz 1422 morgi gruntów ornych i 22 morgi nieużytków. We wsi była karczma i 3 sklepy spożywcze.
Bychlew na niemieckiej mapie zachodniej Rosji z 1914 roku
U progu niepodległości w Bychlewie, z inicjatywy Karola Kneblewskiego, powstała sekcja Polskiej Organizacji Wojskowej licząca 27 członków. W dniu 10 listopada 1918 roku bychlewianie, wraz z innymi członkami POW, przybyli jako wsparcie do Pabianic i wzięli udział w rozbrajaniu Niemców.
Do tutejszej sekcji POW należeli: Andrzej Bednarski, Adam Denuszek, Józef Dychto, Władysław Fiks, Władysław Fokt, Adam Frączkiewicz, Władysław Grala, Ludwik Grambo, Bronisław Jendrys, Józef Kierzek, Wincenty Klimek, Antoni Krakowski, Stanisław Łoboda, Michał Okrojek, Stanisław Okrojek, Antoni Olenderek, Józef Pawlikowski, Jan Perek, Władysław Pliszka, Władysław Pluta, Jan Pokorski, Stanisław Raczyński, Andrzej Siejak, Stefan Studziński, Józef Śmiechowicz, Józef Tencer i Alfons Weber.
Po odzyskaniu niepodległości powstał w Bychlewie chór amatorski prowadzony przez znanego pianistę, kompozytora i dyrygenta Karola Prosnaka. Śpiewano głównie pieśni patriotyczne. Chór działał do 1928 roku.
Działało również (w Bychlewie i Jutrzkowicach) Koło Polskiej Macierzy Szkolnej, którego prezesem był Gertner. Przy kole tym powstało Koło Dramatyczne, przekształcone później w Amatorski Zespół Teatralny - reżyserem był Jan Pokorski. Jeden z członków Koła, Józef Śmiechowicz prowadził u siebie w domu bibliotekę. W okresie międzywojennym w Bychlewie istniało również Koło Gospodyń Wiejskich. Jego przewodniczącymi były Waleria Fiks i Weronika Dzwonnik.
Spis powszechny przeprowadzony w 1921 roku wykazał w kolonii Bychlew (gmina Widzew, powiat łaski) 93 domy mieszkalne i 738 mieszkańców - 736 z nich wskazało narodowość polską, a 2 - niemiecką. Podczas spisu 642 mieszkańców Bychlewa zadeklarowało wyznanie katolickie a 98 - ewangelickie.
W tym czasie kowalami w Bychlewie byli T. Kanwiszer i W. Kierzek, wyszynkiem trunków zajmowała się A. Sworzyńska, a sklep spożywczy należał do Bliegego. Właścicielem młyna Biesaga, formalnie wliczanego do gromady Bychlew i stojącego nad potokiem Bychlewka, byli J. i A. Preissowie.
Według innych danych, w latach 30 XX wieku w Bychlewie, oprócz gospodarstw polskich, było 26 gospodarstw niemieckich gospodarujących na 300 morgach gruntów.
W dniu 2 września 1939 roku nad Pabianicami i polami Bychlewa rozegrała się bitwa powietrzna pomiędzy myśliwcami Luftwaffe, a polskimi pilotami z III/6 (Lwowskiego) Dywizjonu Myśliwskiego wchodzącego w skład Armii Łódź, stacjonującego w majątku Widzew k. Ksawerowa.
W ostatnim kwadransie bitwy, w której wzięło udział około 30 samolotów, do walki włączył się polski samolot P-11c pilotowany przez ppor. Jana Dzwonka, wracający z zasadzki w Zduńskiej Woli. W wyniku ostrzału polski samolot zapalił się, a ranny już wcześniej pilot z trudem się z niego wydostał, skacząc na spadochronie. Rannego kolegę spod trwającego ostrzału uratował kpr. pilot Jan Malinowski, który pilotując przestarzały myśliwiec P-7a, "wsiadł na ogon” niemieckiemu Messerschmittowi i zestrzelił go nad pobliskimi Ślądkowicami.
Ppor. Jan Dzwonek wylądował na bychlewskich polach i znalazł się w nowym niebezpieczeństwie ze strony członków tak zwanej V kolumny. Został jednak uratowany przez mieszkańców Bychlewa, między innymi Jana Błocha, Stanisława Muszczaka oraz studenta Bonifacego Perkowskiego, którzy w odwecie zostali zamordowani przez Niemców. Bonifacy Perkowski, który uratował rannego pilota z zestrzelonego samolotu, został rozstrzelany w dniu 12 grudnia 1939 roku w Lesie Wiączyńskim.
Tablica na obelisku poświęcona mieszkańcom Bychlewa zamordowanym przez hitlerowców w 1939 roku
W dniu 11 listopada 1939 roku aresztowany został Jan Bandel, miejscowy nauczyciel matematyki i śpiewu. W tym samym dniu zamknięto tutejszą szkołę, a w budynku szkolnym Niemcy założyli... hodowlę jedwabników. W czasach okupacji hitlerowskiej rozpoczęły się wysiedlenia bogatszych rodzin, posiadających dobrze prosperujące gospodarstwa. Opuszczone domostwa zostały zajęte przez sprowadzonych tu Niemców.
Po wojnie, około 1954 roku w Bychlewie wznowił działalność Amatorski Zespół Teatralny. W 1956 roku zorganizowano tu Bibliotekę Publiczną, a w 1966 roku utworzono Klub Prasy i Książki „Ruch”, którym kierowała Henryka Kociołek. W 1969 roku powstał tu dziecięcy teatrzyk lalkowy. W 1964 roku reaktywowano w Bychlewie Koło Gospodyń Wiejskich, jego przewodniczącą została Józefa Pluta. W 1985 roku powstał w Bychlewie Gminny Ośrodek Kultury, zlikwidowany w październiku 1995 roku uchwałą Rady Gminy i przekształcony następnie w Dom Ludowy.
Gminny Ośrodek Kultury w Bychlewie
W latach 50 XX wieku nastąpiło ożywienie działalności Ochotniczej Straży Pożarnej. W dniu 4 czerwca 1959 roku, po uroczystym poświęceniu oddano do użytku wsi strażnicę. Straż działała do 1980 r., kiedy to budynek przejął Związek Młodzieży Wiejskiej. Ryszard Majewski z Kowalskim zaadaptowali salę na Wiejski Dom Kultury.
Współczesny Bychlew jest wsią sołecką. Wieś do dziś zachowała charakter ulicówki - zdecydowana większość zabudowań leży przy głównej drodze wiodącej z Pabianic do Bełchatowa. Znajduje się tu Szkoła Podstawowa im. Kornela Makuszyńskiego, Gminny Ośrodek Kultury w Bychlewie (z siedzibą w Świetlicy Wiejskiej) oraz liczne placówki handlowe.
Wiejska chorągiew z Bychlewa
W Bychlewie znajduje się jedyna w parafii wiejska chorągiew z postaciami świętych - Barbary i Izydora, patrona rolników, ufundowana w 1934 roku przez mieszkańców Bychlewa i Jutrzkowic. Chorągiew tą odnowiono w 1980 roku. Od lat towarzyszy ona mieszkańcom w uroczystościach kościelnych, pogrzebach i ważnych uroczystościach wiejskich.
Przy drodze do Terenina stoi drewniany krzyż upamiętniający miejsce śmierci dwóch żołnierzy poległych podczas I wojny światowej. Wcześniej istniała tu - wisząca na drzewie - kapliczka.
We wsi działa również klub sportowy Jutrzenka Bychlew.
We wsi działa również klub sportowy Jutrzenka Bychlew.
Opracowanie: Grzegorz Jagusiak, Piotr Sölle
Zdjęcia: archiwum Urzędu Gminy Pabianice, Piotr Sölle
© Wszelkie prawa zastrzeżone
Bibliografia:
● Alfavitnyj spisok naselennyh mest Petrokovskoj Gubernii, sostavlennyj v 1899-1900 godah, Piotrków 1900;
● Baruch M., Pabianice, Rzgów i wsie okoliczne, Warszawa 1903;
● Długosz J., Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis, tom I, [w:] Jana Długosza kanonika krakowskiego dzieła wszystkie, tom VII, wyd. A. Przeździecki, Kraków, 1863;
● Fijałek J., ks., Pabianice i włość pabianicka w drugiej połowie XVII i w XVIII w., Łódź 1952;
● Gazeta Warszawska 1823, nr 68 i 1826 nr 46;
● Kiss E., Pabianitz: Geschichte der Deutschtums einer mittelpolnischen Stadt und ihrer Umgebung, Poznań 1939;
● Łaski J., Liber beneficiorum archidiecezji gnieźnieńskiej, t. I, wyd. J. Łukowski, Gniezno 1880;
● Nejman E., Powiat szadkowski w dawnej statystyce [w:] Na Sieradzkich Szlakach, Sieradz 2009, nr 2, s. 35-39;
● Pawiński A., Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, t. II, Wielkopolska, [w:] Źródła dziejowe, t. XIII, Warszawa 1883;
● Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych. T. 2, Województwo łódzkie, Warszawa 1925;
● Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa 1880-1914, t. I i t. XIV, cz. 1;
● Tabella miast, wsi, osad, Królestwa Polskiego: z wyrażeniem ich położenia i ludności alfabetycznie ułożona. T. 1, Warszawa, 1827;
● Taryfa podymnego z 1775 r. ["Verzeichniß aller adelichen, geistlichen und königlichen Oertern in Polen, nach den Woiwodschaften und Districten, und mit Bemerkung der Anzahl der Rauchfänge in jedem Orte."];
● materiały własne Grzegorza Jagusiaka;
oraz:
● Akta Parafii Ewangelickiej w Pabianicach z lat 1866 i 1867;
Mapy:
● Mapa Pertheesa - K. de Perthees, Mappa szczegulna Woiewodztwa Łęczyckiego, 1793, skala 1:225 000;
● Mapa Gilly'ego - Gilly, Spezialkarte von Südpreussen, Berlin 1802-1803;
● Mapa zachodniej Rosji - Karte des Westlichen Russlands 1892-1921, skala 1:100 000;
● Mapa WIG (Wojskowy Instytut Geograficzny). Mapa Szczegółowa Polski (1929-39; wydanie niemieckie 1944), skala 1:25 000.