TERENIN
N 51° 37' 27" ● E 19° 20' 21"
Jesteś w dawnej kolonii, obecnie wsi Terenin założonej w połowie XIX stulecia, na terenach wykarczowanych z Lasu Karolewskiego. W sąsiedztwie skrzyżowania dróg, do 1935 roku istniał cmentarz wojenny z czasów I wojny światowej. Pochowanych tu żołnierzy w 1935 roku ekshumowano, a ich szczątki przeniesiono na istniejący do dziś cmentarz wojenny pod Pawlikowicami.
MIEJSCE PO CMENTARZU WOJENNYM W TERENINIE
Cmentarz wojenny z I wojny światowej w Tereninie dziś już nie istnieje. Znajdował się w pobliżu skrzyżowania dróg prowadzących z Pabianic do Pawlikowic oraz z Bychlewa do Terenina, na gruntach prywatnych rodziny Młostoniów. Cmentarz ten zlikwidowano prawdopodobnie zimą lub wczesną wiosną 1935 roku.
Według projektu komasacji cmentarzy wojennych sporządzonego w 1932 roku na cmentarzu w Tereninie znajdowało się 29 mogił pojedynczych i 2 mogiły zbiorowe. Spoczywało w nich łącznie 51 lub 52 żołnierzy, w tym 11 o nieznanej tożsamości.
Dostępne dokumenty wskazują, że nekropolia wojenna w Tereninie zajmowała początkowo (dane z 1921 roku) około 140 m2. Ciekawostką jest fakt, że cmentarz urządzony przez Niemców jeszcze w czasie I wojny światowej (prawdopodobnie w 1916 roku), do 1927 roku zwiększył swą powierzchnię ponad czterokrotnie, do blisko 600 m2. Nakazano wówczas postawić 8 nowych krzyży na mogiłach i uporządkowano nekropolię.
Fragment niemieckiej listy żołnierzy 9 pułku grenadierów poległych w okolicach Pawlikowic i Terenina w dniach 3-5 grudnia 1914 rok [ gefallen = zabity; leicht verwundet = lekko ranny ]
Fakt poszerzenia cmentarza już po wojnie, a przed 1927 rokiem musi zastanawiać - nie jest bowiem wykluczone, że już w wolnej Polsce dokonano tu kolejnych pochówków, po ekshumacji innych grobów lub mogił w najbliższych okolicach Terenina. Niestety brak dziś jakichkolwiek dokumentów mogących potwierdzić taki przebieg wydarzeń.natomiast, że cmentarz w Tereninie otoczony był drewnianym ogrodzeniem.
Jeszcze w 1934 roku przeprowadzono tu kolejne prace porządkowe, połączone zapewne z wycięciem krzewów. W czasie tych prac postawiono też 2 nowe krzyże i odnowiono jeden istniejący. Jak wynika z archiwalnych dokumentów, były to ostatnie znane prace porządkowe przeprowadzone na cmentarzu.
Miejsce po cmentarzu wojennym w Tereninie
Jednak już dwa lata wcześniej - jak wynika z planu komasacji cmentarzy wojennych powiecie łaskim, pochodzącym z 1932 roku - cmentarz w Tereninie znalazł się na liście przewidzianych do likwidacji. Zimą 1934/35 lub wczesną wiosną 1935 roku, ciała żołnierzy ekshumowano i przeniesiono na istniejący do dziś cmentarz wojenny pod Pawlikowicami.
Informowała o tym łódzka gazeta "Echo", pisząc w notatce pt. "Przeniesienie cmentarza wojennego" z dnia 10 kwietnia 1935 roku: "na gruntach włościanina Stanisława Młostonia we wsi Terenin, gmina Górka Pabianicka, znajdował się cmentarz poległych podczas wielkiej wojny żołnierzy niemieckich i rosyjskich w liczbie 51. Na mocy rozporządzenia władz administracyjnych prochy żołnierzy przeniesione zostały do Pawłowic [ Pawlikowic ], gdzie znalazły właściwe dla siebie pomieszczenie".
Fragment kwatery żołnierzy niemieckich poległych pod Tereninem, ekshumowanych na cmentarz wojenny pod Pawlikowicami w 1935 roku
Miejsce po cmentarzu wojennym w Tereninie znajduje się obecnie również w granicach prywatnej posesji i dotąd nie było oznakowane.
Czytaj również:
TERENIN
Terenin, pierwotnie nazywany "Teresinem" powstał około połowy XIX wieku, na terenach sąsiadujących z Bychlewem, a wykarczowanych z Lasu Karolewskiego, który - jak wskazują ówczesne mapy - sięgał wówczas jeszcze brzegów rzeki Pabianki.
Nowa kolonia powstała po 1841, a przed 1854 rokiem, a więc w czasach, gdy właścicielem dóbr Widzew i Brus był Mateusz Eustachy Lubowidzki (1789-1874; wiceprezydent Warszawy, senator Królestwa Kongresowego i członek Rady Stanu Królestwa Polskiego). Wcześniej tereny te były częścią rozległych dóbr rządowych ekonomii Pabianice, obejmujących obszar dawnych dóbr kapituły krakowskiej, a które kapituła utraciła w ostatniej dekadzie XVIII stulecia.
W 1823 roku po regulacji Starego Miasta i wytyczeniu Nowego Miasta w Pabianicach ośrodkiem administracji dóbr stał się folwark widzewski. W 1841 roku dobra Widzew i Brus wykupił na własność Mateusz Eustachy Lubowidzki.
W tym czasie obok Bychlewa do dóbr tych należały: Jutrzkowice, Piątkowisko, Rypułtowice, Łaskowice, Chocianowice, Wola Zaradzyńska, Chechło, Pawlikowice, Rydzyny, Brus, Retkinia, Rokicie, kolonia Dąbrowa, wójtostwo Rokicie, folwarki: Potażnia, Widzew, Wola Zaradzyńska, Brus oraz młyny Biesaga, Pliszka, Chachuła, Charzew, Łaskowice, Brus i Rokicie. Ani w 1823 roku, ani też w roku 1841 nie wspomniano jeszcze w składzie tych dóbr o Tereninie.
Tereny na których powstały kolonie Terenin, Hermanów i Karolew na mapie Gilly'ego z 1802/03 roku.
W 1854 roku Mateusz Lubowidzki sprzedał dawny klucz bruski Wilhelmowi Nenckiemu za 44.175 rbs. W ten sposób od dóbr Lubowidzkich odpadły wieś i folwark Brus, wsie Retkinia i Rokicie z wójtostwem w Rokiciu oraz kolonia Karolew (sąsiadująca z Retkinią). Majątek ten zajmował łączną powierzchnię 183 włók i 10 morgów.
W 1858 roku pomniejszone w ten sposób dobra przejęli synowie Mateusza: Karol i Władysław Lubowidzcy. Do majątku Widzew należały wówczas Pawlikowice, Chechło, folwarki na Widzewie i w Woli Zaradzyńskiej oraz wymienione w składzie tych dóbr po raz pierwszy - Hermanów i Terenin, założone prawdopodobnie niewiele wcześniej.
Terenin, Hermanów i Karolew na mapie zachodniej Rosji z 1914 roku.
Nie wykluczone, że nadanie nazwy "Terenin" nowej kolonii wiązać należy że śmiercią Teresy Rotkiewicz, teściowej Mateusza Lubowidzkiego, która zmarła w 1855 roku.
W latach 1866-67 w aktach parafii ewangelickiej w Pabianicach odnotowano nazwiska urodzonych lub zmarłych wówczas mieszkańców Terenina. Ich niemieckie nazwiska i imiona (Jan Hekert, Augusta Gultz, Eleonora Bachmann, Ludwik Golz, Emilia Schink, Krystyan Sperling) wskazują, że Terenin podobnie jak Rydzyny i Pawlikowice, był przynajmniej w części kolonią założoną przez osadników niemieckich.
"Słownik Geograficzny..." wymienia Terenin jako wieś w powiecie łaskim, gminie i parafii Górka Pabianicka liczącą (wg danych z 1881 roku) 17 gospodarstw i 136 mieszkańców gospodarujących na 204 morgach gruntów, w tym 201 morgach ziemi orne.
"Alfabetyczny spis miejscowości guberni piotrkowskiej..." sporządzony w latach 1899-1900 wymienia kolonię Terenin (w gminie Górka Pabianicka i powiecie łaskim), w której odnotowano 18 budynków mieszkalnych i 29 gospodarczych, 291 (w tym 262 stałych) mieszkańców oraz 202 morgi gruntów ornych i 3 morgi nieużytków.
W początkach XX wieku większość mieszkańców Terenina stanowili już Polacy. W aktach nowo erygowanej parafii pw. Najświętszej Marii Panny w Pabianicach (do której w 1907 roku, a więc od początku jej istnienia włączono Terenin), w latach 1907-11 odnajdujemy w Tereninie liczne polskie nazwiska nowo narodzonych mieszkańców tej wioski: Pluta, Gabryończyk, Poros, Oleszka, Śniady, Bednarski, Sikorska, Nowakowska, Osieja, Woszczak, Bartoszek, Przybylscy, Peska, Siwak czy Mikołajewski
Spis powszechny z 1921 roku wykazał we wsi Terenin (odnotowanej jako Teresin; gmina Górka Pabianicka, powiat łaski) 21 domów mieszkalnych i 144 mieszkańców - wszyscy zadeklarowali narodowość polską (choć oczywiście nie wszyscy mieli polskie korzenie). Z tego 89 mieszkańców podało wyznanie katolickie, 44 - ewangelickie, a 11 - inne wyznanie chrześcijańskie. Według innych danych, u schyłku lat 30 XX wieku w Tereninie (oprócz gospodarstw polskich) było 9 gospodarstw niemieckich gospodarujących na 74 morgach gruntów.
Kolejny przystanek:
6. BYCHLEW
N 51° 37' 53" ● E 19° 21' 40"
Opracowanie: Piotr Sölle
Współpraca: Bogdan Miszczak, Grzegorz Jagusiak
Zdjęcia: Mariusz Rzepkowski, Piotr Sölle
© Wszelkie prawa zastrzeżone
Bibliografia:
● Alfavitnyj spisok naselennyh mest Petrokovskoj Gubernii, sostavlennyj v 1899-1900 godah, Piotrków 1900;
● Baruch M., Pabianice, Rzgów i wsie okoliczne, Warszawa 1903;
● Kiss E., Pabianitz: Geschichte der Deutschtums einer mittelpolnischen Stadt und ihrer Umgebung, Poznań 1939;
● Nejman E., Wilhelm Nencki – dziedzic dóbr Boczki i Bruss, [w:] Na Sieradzkich Szlakach, 2008, nr 4 (92);
● Przeniesienie cmentarza wojennego [w:] Echo, 1935, nr 100;
● Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych. T. 2, Województwo łódzkie, Warszawa 1925;
● Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa 1880-1914, t. XII, s. 305;
● Verlustlisten Erster Weltkrieg - www.verlustlisten.de;
oraz
● Akta Parafii pw. Najświętszej Marii Panny w Pabianicach z lat 1907-16;
● Akta Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Pabianicach z lat 1866-67;
Mapy:
● Mapa Gilly'ego - Gilly, Spezialkarte von Südpreussen, Berlin 1802-1803;
● Mapa zachodniej Rosji - Karte des Westlichen Russlands 1892-1921, skala 1:100 000.