PIĄTKOWISKO
N 51° 40' 04" ● E 19° 17' 14"
Jesteś w sąsiedztwie żwirowni w Piątkowisku, przy starym trakcie wiodącym niegdyś z Pabianic przez Piątkowisko i Dobroń do Łasku. W pobliżu znajduje się Las Pobłociszewski (Pobłociszewskich), w którym odnajdziesz stary, nieużytkowany już dziś cmentarz ewangelicki, będący miejscem pochówku luteran z Markówki, Piątkowiska i innych wsi w okolicy. Podczas I wojny światowej prawdopodobnie pochowano tu również kilkudziesięciu żołnierzy poległych pod Pabianicami w listopadzie bądź grudniu 1914 roku.
CMENTARZ EWANGELICKI W PIĄTKOWISKU
We współczesnych granicach administracyjnych Piątkowiska, w tzw. Lesie Pobłociszewskim (na niektórych mapach - Lesie Pobłociszewskich) leży stary, dziś już nieużytkowany cmentarz ewangelicki.
Ten zniszczony dziś śródleśny cmentarz leży kilkadziesiąt metrów za obecną, zachodnią granicą Pabianic. Tuż obok przebiega nowo wybudowana droga ekspresowa S-14. Współczesna granica miasta przebiega tu wzdłuż rzadko dziś uczęszczanej drogi bitej łączącej niegdyś Piątkowisko z Chechłem, Wincentowem, Dobroniem i Łaskiem.
Stary trakt z Pabianic do Łasku (zaznaczony kolorem zielonym) na tzw. mapie kwatermistrzostwa (ok. 1843 r.)
W przeszłości droga ta miała bardzo istotne znaczenie komunikacyjne. Wiódł bowiem tędy stary trakt prowadzący z Pabianic przez Dobroń do Łasku, zaznaczony już na mapach Odrowąża-Pieniążka z 1796 roku. Trakt ten - w czasach, gdy nie było jeszcze obecnej drogi prowadzącej przez oba Chechła i Kolumnę - był niegdyś jedną z głównych dróg dawnych dóbr kapituły krakowskiej.
Na starym trakcie
Powszechnie uważa się, że początki tego cmentarza wiążą się z powstaniem pobliskiej Markówki, założonej w 1802 roku jako kolonia pruska "Hochweiler" i początkowo zamieszkanej wyłącznie przez pruskich kolonistów. W 1822 roku kolonia ta liczyła już 167 mieszkańców.
Nie jest jednak wykluczone, że pierwotnie cmentarz ten był miejscem pochówku mieszkańców innej, nieco wcześniej powstałej kolonii Wymysłów Francuski. Kolonię ta założyli w latach 90 XVIII wieku zwolennicy monarchii, którzy w czasach Rewolucji Francuskiej zbiegli z Francji do ówczesnych Prus i osiedlili się (między innymi) w okolicach Pabianic. Na starych mapach cmentarz ten zaznaczano właśnie w granicach Wymysłowa Francuskiego.
Cmentarz na jednej z map dawnych dóbr Ekonomii Pabianice z 1848 roku
Krótkiego wyjaśnienia wymaga też nazwa lasu, w którym znajduje się cmentarz. Pochodzi ona od właścicieli majątku w Wymysłowie Francuskim - Błociszewskich. Tomasz Błociszewski h. Ostoja (ur. ok. 1832 roku), syn majora wojsk polskich Stanisława Leonarda Błociszewskiego, zmarł w dniu 21 stycznia 1897 roku, a jego grób przetrwał do dzisiaj na cmentarzu parafialnym w Górce Pabianickiej.
Z czasem, jeszcze w 1 ćwierci XIX wieku cmentarz przy starym trakcie został "przejęty" przez ewangelików z Markówki. Bardzo prawdopodobne, że w przeszłości grzebano tu równię luteran z Piątkowiska oraz Wincentowa, w których jednak - w odróżnieniu od Markówki - ewangelicy stanowili wyraźną mniejszość.
Cmentarz ewangelicki w Lesie Pobłociszewskim
Dziś zapomniana i od dawna nieużytkowana nekropolia ewangelicka jest w dużej części zarośnięta gęstymi krzewami i bardzo mocno zdewastowana. Obok kilku uporządkowanych mogił ziemnych zachowało się tu kilkanaście, w zdecydowanej większości rozbitych i przemieszczonych kamiennych nagrobków oraz skromne już dziś relikty dawnego ogrodzenia.
Cmentarz ewangelicki w Lesie Pobłociszewskim
Na kilku nagrobkach pochodzących z końca XIX oraz z XX wieku zachowały się fragmenty imion, nazwisk i inskrypcji w języku niemieckim. Na jednym z nagrobków odnaleźć można nazwę wsi Markówka, wskazującą na to, że cmentarz był miejscem pochówku mieszkańców właśnie tej kolonii. W granicach cmentarza znajduje się również nieczynna, zdewastowana i dziś już wyschnięta studnia.
Kamienny podest - być może część obelisku na dawnej kwaterze z I wojny światowej
Według niepotwierdzonych danych w granicach wspomnianej nekropolii luterańskiej, w początkach I wojny światowej pochowano również 56 niezidentyfikowanych żołnierzy walczących pod Pabianicami w listopadzie bądź grudniu 1914 roku.
Jedynym śladem po mającej tu istnieć kwaterze wojennej jest podobno zachowany do dziś niewielki kamienny podest, będący ponoć fragmentem stojącego tu niegdyś kamiennego obelisku.
Najbliższe okolice:
● Markówka
Markówka powstała w początkach XIX wieku jako kolonia niemiecka o nazwie "Hochweiler". Osadnikami, sprowadzonymi tu w 1802 roku była ludność pochodząca z prowincji reńskiej. W 1820 roku Komisja Województwa Kaliskiego, na mocy reskryptu Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu, zmieniła niemiecką nazwę kolonii na obecną nazwę wsi "Markówka".
W 1822 roku odnotowano tu 167, a w 1881 roku - 288 mieszkańców. Pierwszy w niepodległej Polsce spis powszechny (1921) wykazał we 222 osób, z czego 211 było wyznania ewangelickiego. Już w 1 połowie XIX wieku wybudowano tu szkołę ewangelicką - była ona (wg danych z 1841 roku) jedną z sześciu szkół w pabianickiej parafii ewangelickiej, do której należeli mieszkańcy Markówki. We wsi był również kantorat. Po II wojnie światowej Markówka została opuszczona, utworzono tu Państwowe Gospodarstwo Rolne.
Wśród dawnej zabudowy na uwagę zajmuje murowany dom wiejski na posesji nr 38, wzniesiony około 1920 roku, ujęty w wojewódzkiej ewidencji zabytków.
● Wymysłów Folwark, Francuski i Piaski.
Początki wsi w tym miejscu związane są z folwarkiem powstałym w kluczu dobrońskim. Noszący początkowo nazwę "Nowy Folwark" powstał u schyłku XVIII stulecia. Prowadzono tu hodowlę owiec.
Wkrótce (w 1797 roku) na terenach położonych na południe od folwarku powstała nowa osada zasiedlona przez uchodźców z Francji, którzy zbiegli ze swego kraju przed krwawą Rewolucją Francuską. Za zgodą króla pruskiego dostali ziemię na specjalnych prawach, a założoną przez nich osadę nazwano Kolonia Wymysłów Francuski.
Z Francji przybyło tu i osiedliło się 9 rodzin. Wśród uchodźców był m.in. Stanisław Jan de Boufflers, kleryk, kawaler maltański, pisarz, marszałek polny, gubernator Senegalu, członek Zgromadzenia Narodowego Francji. Pobyt Francuzów w Wymysłowie nie trwał długo. Z powodu stabilizacji sytuacji we Francji, już w początkach XIX stulecia powrócili do swego kraju, ale ślad po nich pozostał w nazwie wsi do dzisiaj.
Na północ od siedziby dawnego majątku, w sąsiedztwie skrzyżowania dróg w Wymysłowie, znajduje się, dziś już nieczynna i częściowo zrujnowana cegielnia wzniesiona ok. 1920 r. Swą działalność opierała o istniejące tu złoże mułków ilastych "Wymysłów" wydobywanych w tutejszych gliniankach. Cegielnię ujęto w wojewódzkiej ewidencji zabytków. W pobliżu cegielni, na skrzyżowaniu dróg stoi murowana kapliczka z 1946 roku.
Cmentarz z I wojny światowej w Wymysłowie-Piaskach
W lesie, w pobliskim Wymysłowie-Piaskach (pomiędzy Wymysłowem, a Wysieradzem) znajduje się duży cmentarz z czasów I wojny światowej, należący do największych nekropolii z tego czasu na terenie województwa łódzkiego. Cmentarz kryje prochy co najmniej 741 żołnierzy niemieckich i rosyjskich uczestniczących w bardzo ciężkich walkach, toczonych w ramach "Bitwy o Łódź", w listopadzie i grudniu 1914 roku. Spoczywają tu m.in. żołnierze polegli w bitwie pod Janowicami, stoczonej w dniu 19 listopada 1914 roku.
● Klimkowizna
Wieś powstała w 2 ćwierci XIX wieku jako osada Klimkowice, później została przekształcona w kolonię. Należała do parafii w Górce (Pabianickiej). W początkach lat 80 XIX wieku określono ją jako kolonię w gminie Wymysłów, w powiecie łaskim. Było tu wówczas 6 domów, 30 mieszkańców, w tym 13 mężczyzn i 17 kobiet), wieś obejmowała łącznie 261 morgów gruntu, w tym 250 morgów ziemi ornej.
Kolejny przystanek:
3. WYSIERADZ
N 51° 40' 56" ● E 19° 13' 29"
Opracowanie: Piotr Sölle
Współpraca: Grzegorz Jagusiak, Bogdan Miszczak
Zdjęcia: Piotr Sölle, Mariusz Rzepkowski
© Wszelkie prawa zastrzeżone
Bibliografia:
● Kiss E., Pabianitz: Geschichte der Deutschtums einer mittelpolnischen Stadt und ihrer Umgebung, Poznań 1939;
● Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych. T. 2, Województwo łódzkie, Warszawa 1925;
● Spis cmentarzy zakwalifikowanych do przeniesienia z 1932 roku (w ramach akcji komasacji cmentarzy wojennych z I wojny światowej w d. powiecie łaskim), AP w Łodzi, sygn. 170;
● Zabytkowe cmentarze i mogiły w Polsce. Województwo Łódzkie, oprac. A. Lewkowska i W. Walczak, Warszawa 1996;
● materiały własne Bogdana Miszczaka;
● materiały własne Piotra Sölle.
Mapy:
● Mapa kwatermistrzostwa (ok. 1843 r.), skala 1:126 000
● Mapa części Dóbr Ekonomii Pabianice z 1848 roku