PAWLIKOWICE - SKRAJ LASU
N 51° 36' 08" ● E 19° 20' 22"
Jesteś w południowej części wsi Pawlikowice, przy drodze do Ślądkowic, na skraju uroczyska leśnego "Dąbrowa". Około 700 metrów na zachód od miejsca w którym jesteś, na pograniczu Pawlikowic i Ślądkowic znajduje się cmentarz wojenny z I wojny światowej. Pochowano na nim kilkuset żołnierzy poległych w ciężkich walkach, jakie miały miejsce na południowych przedpolach Pabianic w dniach od 2 do 5 grudnia 1914 roku.
Współrzędne cmentarza: N 51° 36' 07" ● E 19° 19' 50"
PAWLIKOWICE
Pawlikowice to dawna kolonia olęderska założona w ostatniej dekadzie XVIII wieku przez osadników sprowadzonych tu z terenu ówczesnych Prus. Pierwotna nazwa „Pawłowice”, pozwala wiązać jej powstanie z Pawłem Olechowskim, ostatnim zarządcą dóbr kapituły krakowskiej. Przydomek „Olędry” (od niem. „Hauländer” - karczownicy) wskazuje na to, iż wieś powstała wskutek karczunku, a fakt ten dobitnie potwierdza mapa Gilly'ego (1802-3), gdzie wsie powstające w tym czasie na tzw. surowym korzeniu (w tym Pawlikowice) zaznaczono specjalną sygnaturą.
Tereny, na których powstały Pawlikowice były jeszcze w latach 80 XVIII stulecia porośnięte lasem (nazwanym później Karolewskim), sięgającym wówczas lewego brzegu Pabianki. Z lasu tego wykarczowano obszar nie tylko pod Pawlikowice, ale również pod inne osady w najbliższej okolicy, w tym Terenin (lata 40 XIX w.), Hermanów (przed 1858 r.) i Karolew.
Plan nowo powstającej kolonii Pawlikowice z 1798 roku
W 1816 roku odnotowano w Pawlikowicach już 31 gospodarstw, należących do kolonistów niemieckich, w 1827 roku było tu już 56 domów i 401 mieszkańców. Na przełomie XIX i XX wieku Pawlikowice liczyły 80 budynków mieszkalnych, 128 gospodarczych i aż 1068 mieszkańców.
Pawlikowice - drewniany dom, relikt dawnego budownictwa wiejskiego
Pierwszy w II Rzeczypospolitej spis powszechny (1921) wykazał w „Pawliczkowicach” 90 gospodarstw, wszyscy mieszkańcy (613) zadeklarowali narodowość polską, jednak większość z nich (352) podała w spisie wyznanie ewangelickie, 236 – katolickie, a 25 - „inne wyznanie chrześcijańskie”.
W trakcie I wojny światowej, pomiędzy 2 a 5 grudnia 1914 roku okolice Pabianic były areną długotrwałych walk pomiędzy wojskami 9 armii niemieckiej generała Augusta von Mackensena z wojskami 5 armii rosyjskiej generała Pawła Plehwego. Nacierające z zachodu i południa wojska niemieckie II Korpusu Armijnego gen. Alexandra von Linzingena starły się na południowy zachód od miasta z wojskami rosyjskimi XIX Korpusu gen. Gorbatowskiego.
Pamiątką walk, które otworzyły armii niemieckiej drogę do Pabianic, było kilka, w większości już nie zachowanych cmentarzy wojennych, urządzonych jeszcze w czasie wojny m.in. w Tereninie, Dąbrowie, Mogilnie i Ldzaniu. Największy z nich zachował się jednak do dziś na skraju lasu, na południe od wsi Pawlikowice, nieopodal leśniczówki „Dąbrowa”.
CMENTARZ WOJENNY POD PAWLIKOWICAMI
Współrzędne cmentarza: N 51° 36' 07" ● E 19° 19' 50"
Położony na południe od wsi cmentarz wojenny powszechnie wiązany z Pawlikowicami, w rzeczywistości leży już na gruntach wsi Ślądkowice (gmina Dłutów). Granica między tymi wsiami biegnie tu środkiem drogi, przy której leży ta nekropolia wojenna.
W przedniej części cmentarza stoi współczesny obelisk z napisem „Tu spoczywają żołnierze armii niemieckiej i rosyjskiej polegli w I wojnie światowej w latach 1914-18". Za pomnikiem rozciąga się duży cmentarz z dziś słabo czytelnym układem alejek i mogił ziemnych.
Po bokach granice nekropolii i lokalizację mogił wyznaczają drewniane krzyże, ustawione tu podczas jednej z akcji renowacji cmentarza, przeprowadzonej prawdopodobnie w latach 90 XX wieku.
Pierwotnie, jak wskazują na to archiwalne zdjęcia, na cmentarzu pod Pawlikowicami stały bardzo podobne, tylko nieco większe drewniane krzyże, na których wyryte były nazwiska, stopnie wojskowe, macierzyste jednostki oraz daty śmierci poległych żołnierzy niemieckich. Krzyże takie istniały tu jeszcze w początkach XXI wieku - dziś stoi tu już tylko jeden, niestety inskrypcja na nim jest już obecnie całkowicie nieczytelna.
Pierwotne krzyże na mogiłach żołnierzy niemieckich (zdjęcia archiwalne z lat 40 XX wieku i początków XXI wieku)
We frontowej i tylnej części cmentarza znajduje się dwie grupy liczące po kilkanaście betonowych steli, upamiętniających wyłącznie nieznanych żołnierzy rosyjskich. Napisy na nich wskazują jedynie liczbę poległych Rosjan, rok 1914, a czasem przynależność do konkretnej (tylko jednej) jednostki - 28 pułku piechoty.
Stele te ustawiono na mogiłach zbiorowych żołnierzy rosyjskich, przeniesionych tu prawdopodobnie z innych cmentarzy i mogił w okolicy, już po zakończeniu działań wojennych.
Nagrobki żołnierzy rosyjskich na cmentarzu wojennym pod Pawlikowicami
Szczątkowe dane z 1924 roku wskazują, że pierwotnie, jeszcze w trakcie wojny na cmentarzu pod Pawlikowicami pochowano 397 żołnierzy obu walczących stron. W latach 30 XX wieku liczba pochówków uległa znacznemu zwiększeniu. W ramach akcji komasacji cmentarzy wojennych przeniesiono tu bowiem szczątki żołnierzy z innych cmentarzy i mogił ekshumowanych w tym czasie w okolicy, m.in. z Ldzania, Terenina, Dąbrowy, Orzku oraz Mierzączki Dużej i Małej.
To zapewne głównie z tych cmentarzy pochodzą niewielkie nagrobki pulpitowe, które odnaleźć można w różnych częściach cmentarza. Większość tych nagrobków jest 'bezimienna" - umieszczono na nich polskie napisy o treści "Nieznany żołnierz armii niemieckiej" lub "...rosyjskiej".
Wyjątkiem pod tym względem jest rząd nagrobków pulpitowych ustawionych na ledwo czytelnych mogiłach w tylnej części cmentarza (za grupą steli rosyjskich żołnierzy). Nagrobki te należą do żołnierzy niemieckich, pierwotnie pochowanych w Tereninie, a w 1935 roku przeniesionych własnie na cmentarz pod Pawlikowicami. Na części pulpitów odczytać można jeszcze nazwiska żołnierzy (Fritz Soffel, Wilhelm Kauwertz, Karl Kassler i in.).
Nagrobki żołnierzy niemieckich przeniesionych z cmentarza w Tereninie
Pod okazałym bukiem stojącym na osi cmentarza odnaleźć można zrujnowany grób niemieckiego oficera Franciszka Hartmanna (przetrwała do dziś już tylko betonowa opaska) , a przy południowej granicy cmentarza - zdewastowany pomnik nagrobny Alfreda Mainza, podoficera pochodzenia żydowskiego. Jego nagrobek miał podobno pierwotnie kształt macewy. Dziś zupełnie nieczytelne inskrypcje były w dwóch językach - niemieckim i hebrajskim.
Nagrobki Alfreda Mainza (L) i Franciszka Hartmanna (P)
Dziś trudno jednoznacznie stwierdzić, ilu żołnierzy spoczywa na opisywanym cmentarzu. Z powodu braku zachowanej dokumentacji, a nawet w pełni wiarygodnych przekazów, podawane są rozbieżne wersje mówiące łącznie o 500, a czasem nawet o tysiącu żołnierzy pochowanych tu, począwszy od grudnia 1914 roku aż do lat 30 XX wieku, gdy w dawnym powiecie łaskim przeprowadzono dużą akcję komasacji cmentarzy wojennych.
Plan komasacji cmentarzy wojennych z 1932 roku zakładał przeniesienie tu:
52 żołnierzy z Terenina, 50 z Dąbrowy, 19 ze Ślądkowic, 78 z Mierzączki Małej, 32 z Mierzączki Dużej, 72 z Orzku, 40 z Chechła (Pierwszego ?) oraz 24 z Poleszyna, a więc łącznie 367 kolejnych żołnierzy obu armii, ale w większości o nieznanej tożsamości.
Czy do wszystkich ekshumacji doszło - nie wiadomo. Korespondencja wysłana w 1938 roku w imieniu wojewody łódzkiego do ambasady niemieckiej w Warszawie wskazuje, że tak. Nie wiadomo jednak, czy Pawlikowice stały się ostatecznie miejscem pochówku wszystkich wspomnianych żołnierzy. Zakładając, że tak, łącznie spoczywać tu może co najmniej 764 żołnierzy poległych w Bitwie Łódzkiej.
Szczegółowa dokumentacja dotycząca cmentarzy wojennych w okolicach Pabianic, w tym plany cmentarzy, listy pochowanych na poszczególnych cmentarzach i dokumenty dotyczące przeprowadzonych ekshumacji zachowały się dziś tylko szczątkowo lub nie zachowały się wcale. Z tego powodu znamy dziś tylko niespełna 40 nazwisk, na pewno pochowanych tu żołnierzy niemieckich.
Żołnierze ci walczyli w składzie takich jednostek, jak 9 pułk grenadierów (GREN R9), 2 pułk artylerii polowej (FELDA R2), 9 i 223 rezerwowy pułk piechoty (RES. J. R9 i R223) oraz 4 zapasowy pułk Landwehry (LW Ers. Reg 4).
Czytaj również:
● Kościół św. Józefa Oblubieńca i Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Pawlikowicach
Kościół rzymsko-katolicki w Pawlikowicach został wzniesiony w latach 1929-32. Jest to jednonawowa, murowana świątynia wzniesiona z cegły, charakteryzująca się uproszczonymi formami neogotyckimi. Kościół poświęcił w 1932 roku biskup sufragan Kazimierz Tomczak.
Świątynię gruntownie odnowiono w latach 1945-46. Parafię Dąbrowa-Pawlikowice erygował w dniu 29 października 1950 roku biskup ordynariusz łódzki Michał Klepacz.
We wnętrzu pawlikowickiego kościoła znajdują się trzy ołtarze - główny z obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej oraz boczne – św. Jana Chrzciciela i św. Józefa. W świątyni znajdują się również elektryczne organy. W pobliżu stoi murowana plebania wzniesiona w 1952 roku.
Współrzędne kościoła: N 51° 36' 21" ● E 19° 21' 26"
● Cmentarz parafialny w Pawlikowicach
Cmentarz w Pawlikowicach znajduje się w odległości 1 kilometra od świątyni parafialnej, przy drodze wojewódzkiej nr 483, w sąsiedztwie węzła drogi ekspresowej S-8, otwartej w 2014 r.
Pierwotnie był cmentarzem ewangelickim, i jako nekropolia luterańska został założony prawdopodobnie już na przełomie XVIII i XIX wieku. Jako "Projektierter Friedhof" (projektowany cmentarz) zaznaczono go na planie kolonii Pawlikowice z końca XVIII stulecia.
Kilka nagrobków ewangelickich zachowało się w jego tylnej części - odnaleźć na nich można niemieckie nazwiska Brukner i Pusch. Dziśj nie dokonuje się tu już pochówków luterańskich, co spowodowane jest brakiem wiernych tego wyznania.
Na pawlikowickim cmentarzu znajduje się mogiła lotników poległych we wrześniu 1939 roku. Napis na płycie brzmi: "Dwaj nieznani lotnicy polscy polegli na polu chwały 6 IX 1939 Cześć ich pamięci".
Jak dowiodły badania historyczne, w tym wspomnienia świadków, rzeczywiście w mogile pochowano dwóch żołnierzy, ale byli to ... lotnicy Luftwaffe, pierwotnie pochowani na cmentarzu z I wojny światowej pod Pawlikowicami. Wątpliwości narodziły się już przy ich ekshumacji w pierwotnym miejscu pochówku - zwłoki były bowiem ubrane w niemieckie mundury. Mimo to przeniesiono ich na cmentarz w Pawlikowicach, gdzie z honorami pochowano.
Najprawdopodobniej w mogile spoczywa Erich Lochbaum, strzelec samolotu BF 110 zestrzelonego w dniu 2 września 1939 r. nad Hutą Dłutowską oraz nieznany z nazwiska pilot innego niemieckiego samolotu, który zginął w trakcie awaryjnego lądowania w okolicy, w dniu 6 września 1939 r.
Obu niemieckich lotników pochowano właśnie na cmentarzu z I wojny światowej pod Pawlikowicami, a po wojnie ekshumowano i pochowano powtórnie na cmentarzu parafialnym jako żołnierzy polskich.
Cmentarz parafialny w Pawlikowicach (podobnie jak jego część ewangelicką) ujęto w wojewódzkiej ewidencji zabytków.
Współrzędne cmentarza parafialnego: N 51° 36' 47" ● E 19° 40' 09"
Kolejny przystanek:
5. TERENIN
N 51° 37' 27" ● E 19° 20' 21"
Opracowanie: Piotr Sölle
Współpraca: Bogdan Miszczak, Grzegorz Jagusiak
Zdjęcia: Piotr Sölle, Marcin Wieczorek
© Wszelkie prawa zastrzeżone
Bibliografia:
● Alfavitnyj spisok naselennyh mest Petrokovskoj Gubernii, sostavlennyj v 1899-1900 godah, Piotrków 1900;
● Herbstliche Waldfahrt zur Grabia [w:] Litzmannstadter Zeitung, 1941, nr 304;
● Kiss E., Pabianitz: Geschichte der Deutschtums einer mittelpolnischen Stadt und ihrer Umgebung, Poznań 1939;
● Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych. T. 2, Województwo łódzkie, Warszawa 1925;
● Spis cmentarzy zakwalifikowanych do przeniesienia z 1932 roku (w ramach akcji komasacji cmentarzy wojennych z I wojny światowej w d. powiecie łaskim), AP w Łodzi, sygn. 170;
● Tabella miast, wsi, osad, Królestwa Polskiego: z wyrażeniem ich położenia i ludności alfabetycznie ułożona. T. 1, Warszawa, 1827;
● Verlustlisten Erster Weltkrieg - www.verlustlisten.de;
● materiały własne Bogdana Miszczaka;
● materiały własne Piotra Sölle.
Mapy:
● Plan von der in dem Konigl: Amte Pabianice, Petrikauschen Kammer Departements und Sizadekschen Creises belegenen, im Jahr 1796 neuangelegten Colonie Pawlikowice so wie selbige auf den Grund des Privilegii eingetheilet im Monath Juny & July 1798 durch Grapow (ze zbiorów AGAD, sygn. 402-285-15)