Janowice

JANOWICE
N 51° 41' 11"   ●   E 19° 12' 34"

Jesteś w sąsiedztwie skrzyżowania dróg w Janowicach. Na połuniowy wschód od tego miejsca znajduje się dawny folwark w Hucie Janowskiej. W listopadzie 1914 roku na polach Janowic i okolicznych wsi miała miejsce bitwa pomiędzy wojskami niemieckimi i rosyjskim, w której po stronie niemieckiej walczyli żołnierze 71 i 95 pułku piechoty (Infanterie-Regiment). Żołnierze ci spoczywają dziś w kwaterze wojennej na cmentarzu ewangelickim w Wysieradzu oraz na wielkim cmentarzu wojennym w Wymysłowie-Piaskach.

BITWA POD JANOWICAMI
W listopadzie 1914 roku Janowice znalazły się w ogniu walk na froncie wschodnim. W dniu 19 listopada 1914 roku miała tu miejsce bitwa, w której wojska rosyjskie wchodzące w skład 5 armii gen. Pawła Plehwego starły się z wojskami niemieckimi 38 dywizji walczącej w składzie 9 armii gen. Augusta von Mackensena. Ze strony niemieckiej pod Janowicami, Ludowinką i Jesionną walczyli żołnierze dwóch pułków piechoty - 95 i 71 Infanterie-Regiment (zwanych też  6 i 3 Pułkiem Turyńskim).

Schemat bitwy pod Janowicami (źródło: Buttman A, patrz: Bibliografia)

Pierwszym z tych pułków dowodził pułkownik Walther von Berg, który zginął właśnie w Janowicach. Jego ciężko ranny adiutant Erich Weinert zmarł następnego dnia i został pochowany w jedynym, zachowanym do dziś grobie z I wojny światowej znajdującym się na cmentarzu rzymsko-katolickim w Dobroniu.

Grób adiutanta Ericha Weinerta na cmentarzu parafialnym w Dobroniu

W bitwie pod Janowicami zginęli również liczni niemieccy oficerowie i podoficerowie, w tym O. Vollrath, L. Shaw, B. Alex, R. Schievelbein i J. Krause. Nagrobek tego ostatniego znajduje się do dziś na wielkim śródleśnym cmentarzu w Wymysłowie-Piaskach – i to zapewne właśnie ten cmentarz jest dziś  miejscem pochówku większości żołnierzy 95 pułku poległych w tej bitwie.

Nagrobek Juliusa Krausego na cmentarzu w Wymysłowie-Piaskach

Jeśli chodzi o drugi, walczący również w Janowicach 71 pułk piechoty, znana jest pełna lista ponad 2 tysięcy żołnierzy poległych w latach 1914-18. Z tej liczby na pewno 87 żołnierzy poległo w Janowicach w dniu 19 listopada 1914 roku, kolejnych 10 tego samego dnia w Pelagii, a 9 w pobliskim Włodzimierzu. Kolejni zmarli z ran w polowych lazaretach m.in. w Pabianicach - kilku z nich pochowano na cmentarzu wojennym w pabianickim Parku Wolności.

Część poległych żołnierzy 71 pułku spoczywa na cmentarzu ewangelickim w Wysieradzu. W znajdującej się tu kwaterze wojennej przetrwało kilka mogił ziemnych i trzy betonowe nagrobki pulpitowe z jeszcze czytelnymi 10 nazwiskami, a międzywojenne źródła historyczne mówią o pochowanych tu łącznie 27 żołnierzach niemieckich.

Kolejnych 11 znanych z nazwiska żołnierzy 71 pp spoczywa (podobnie jak żołnierze 95 pp) na cmentarzu w Wymysłowie-Piaskach - tu bowiem również przetrwały ich nagrobki. 

Pola Janowic - miejsce bitwy w dniu 19 listopada 1914 roku

Prawdopodobnie w latach 30 XX wieku, w ramach akcji komasacji cmentarzy wojennych, na cmentarz w Wymysłowie-Piaskach przeniesiono również ekshumowane szczątki innych żołnierzy obu pułków, spoczywających wcześniej na zlikwidowanych wtedy cmentarzach w Janowicach, Hucie janowskiej Jesionnej, Ludowince czy Włodzimierzu, na których (wg danych z 1932 r.) pogrzebano łącznie ponad 400 żołnierzy.

Nie istniejący już cmentarz w Janowicach znajdować się miał na terenie tzw. Czarnego Lasu, a w Hucie Janowskiej - w pobliżu zabudowań folwarcznych.

Czytaj też:

 ● Janowice i...
Wieś Janowice ma metrykę średniowieczną. Najstarsza znana wzmianka dotycząca tej wsi pochodzi z 1 ćwierci XV stulecia, kiedy tenutariuszem dóbr pabianickich kapituły krakowskiej był Andrzej Myszka.  W 1417 roku, w księgach ziemskich sieradzkich odnotowano, że kapituła krakowska wystąpiła o rozgraniczenie swej wsi Żytowice w dobrach pabianickich ze szlacheckimi dobrami Janowic.

Dziesięć lat później, w dniu 17 lutego 1427 roku tenże "tenutarius Pabianicensis" Andrzej Myszka pojawił się ponownie w Sieradzu i powrócił do sprawy rozgraniczenia kapitulnej wsi Żytowice z wsią Janowice będącą własnością Tomasza, podkomorzego sieradzkiego.

W momencie erekcji fundacji mansjonarzy w Łasku (1501) arcybiskup Andrzej Boryszewski, za wstawiennictwem Jana Łaskiego, wówczas kanclerza gnieźnieńskiego, przyłączył do niej część dochodów probostwa archikolegiaty łęczyckiej, w tym dziesięcinę ze szlacheckich Janowic oraz z Dobronia i Ślądkowic będących własnością kapituły krakowskiej.

W 1511 roku Janowice będące częścią parafii Mikołajewice liczyły 7 i 1/2, w 1518 roku - 8 i 1/2 łana, a w latach 1552-53 - 9 kmieci osiadłych na 8 łanach. W dniu 5 października 1523 roku w Szadku oblatowano do ksiąg ziemskich szadkowskich akt graniczny pomiędzy wsiami Żytowice i Janowice.

W 1619 roku Barbara Sokołowska (prawdopodobnie ówczesna właścicielka wsi) pozwała kapitułę krakowską o wycięcie lasu do wsi Janowice należącego przez włościan dóbr pabianickich

W 2 połowie XVII wieku Janowice zakupione przez Stanisława Wierzbowskiego weszły na długie lata w skład dóbr łaskich. Przez małżeństwo Ludwiki Wierzbowskiej z kasztelanem rawskim Hieronimem Załuskim (1684) stały się własnością Załuskich, pozostając w ich rękach przez ponad 100 lat.

W taryfie podymnego z 1775 roku odnotowano we wsi "Janonice", własności szlacheckiej w powiecie szadkowskim województwa sieradzkiego 17 dymów. Z kolei w 1789 roku w Janowicach było 20 dymów, a dzierżawcą dóbr był Stanisław Stawiski.

Prawnuk Hieronima, Teofil Wojciech Załuski w 1790 roku sprzedał dobra łaskie Antoniemu Wyganowskiemu. Jak pisze Elżbieta Nejman: "nie była to korzystna transakcja, syn Teofila, a generał napoleoński i autor pamiętników - Józef Załuski jeszcze przez lata będzie się rozliczał z Wyganowskim, który nie potrafił uregulować należności za zakupiony majątek".

Prawdopodobnie to właśnie problemy finansowe nowego właściciela były powodem, że już po kilku latach, w 1811 roku Wyganowski sprzedał dobra łaskie Piotrowi Czolchańskiemu.

Janowice na mapie Gilly'ego z 1802/3 roku

W 1827 roku "Janowice i Huta", będące własnością prywatną liczyły łącznie 22 domy i 145 mieszkańców. Wchodziły w skład powiatu szadkowskiego, w obwodzie sieradzkim województwa kaliskiego. Siedzibą parafii były Mikołajewice.

W 1833 roku po śmierci Piotra Czołchańskiego, dobra łaskie składały się z miasta Łask oraz wsi: Wola Łaska, Wiewiórczyn, Utrata, Ostrów, Poleszyn Stary, Janowice, Wronowice, Wesołka, Orchów, Rokitnica czyli Olendry Rokickie, nowa kolonia Jasionna, Huta Szklana Wysieradz zwana, Barycz, kolonia Teodory, Krzucz, Anielin-kolonia, Kolumna, nowa kolonia Mauryca - od 1832 r., młyny Kolumna, Pałusznica, Utrata, karczma na trakcie piotrkowskim.

Wartość całego majątku szacowana była na ponad 2.2 mln złotych, przy czym długi stanowiły nieco ponad 1,4 mln. W testamencie Czołchański zastrzegł jednak, że dobra nie mogą być podzielone między spadkobierców, co spowodowało liczne komplikacje, tym bardziej, że potomkowie Czołhańskiego nie byli zainteresowani gospodarowaniem na roli.

W tej sytuacji poszczególne wsie oddawano w dzierżawę co, przy braku kontroli ze strony właścicieli, powodowało stopniowe zmniejszanie wartości dóbr. Dzierżawcami byli m.in. Czaplińscy i Bardzcy.

W 1848 roku w składzie dóbr ziemskich Łask wspomniano m.in., iż "...Janowice z folwarkiem i wsią tegoż nazwiska z wiatrakiem i propinacyą w kolonii Jesionna oraz Hucie Janowskiéj z czynszami do kolonii tych przywiązanemi wydzierżawione będą na lat trzy ... z zastrzeżeniem że czynsze z kolonii Wysieradz i Jesionna oraz Huty Janowskiej, wrazie zniesienia kontraktów na przeszkodzie będących w dniu 8 (20) Czerwca r. b. wrazie niezniesienia w temże dniu 1849...".

Cztery lata później odnotowano "...Janowice z kolonią Jasionną oraz hutą szklanną Wysieradz zwaną i karczmą Oszczywilk mórg 3996 pr. 233". "Włościan pańszczyznę robiących" było... w wsi Janowicach: półrolników 3, zagrodników 15, komorników 8".

Do "czynszowników stałych" należała wówczas "Aniela Bielawska z Huty Janowskiej i Wysieradz", a do "czynszowników niestałych" -  Ignacy Nawrocki i Daniel Rygert w Janowicach. Stwierdzono również, że "Dzierżawcy Dóbr są następni: Dobra Janowice z przyległościami dzierżawi Walenty Kęszycki za summę rs. 921 kop. 2"  . W 1862 r. mieszkańcy Janowic w dobrach łaskich zostali oczynszowani.

W połowie 1856 roku dobra łaskie będące wcześniej własnością Czołhańskich, po publicznej licytacji znalazły się w rekach Kręskich. Nabywcą został Edward Kręski, sędzia pokoju okręgu wieluńskiego, dziedzic dóbr Masłowice. Oprócz Janowic w skład dóbr wchodziły wówczas: folwark i miasto Łask z młynami folwarkami i wsiami; Wola Łaska, Barycz, Ostrów, Wiewiórczyn, Wronowice, Poleszyn Stary, karczmy; Oszczywilk, i na Hucie Janowskiej i wiatrakiem, folwarkami Krzucz, Wesołka, Orchów. Koloniami : Mauryca, Teodory, Utrata, Anielin, Rokitnica, Jasionna, Wysieradz, młynami, foluszami i papierniami.

"Słownik Geograficzny..." wymienia Janowice jako wieś i folwark w gminie Łask, powiecie łaskim i parafii Mikołajewice, przy drodze z Pabianic do Szadku, w odległości 11 wiorst od Pabianic. W 1881 roku odnotowano tu wówczas 24 domy, 270 mieszkańców, 258 mórg ziemi włościańskiej oraz folwark o powierzchni 720 mórg.

Według danych Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego folwark ten (w 1877 roku oddzielony od dóbr Łask) miał w początkach lat 80 XIX wieku powierzchnię 1195 mórg, w tym 326 mórg gruntów ornych i ogrodów, 46 mórg łąk, 391 mórg pastwisk, 416 mórg lasu oraz 16 mórg placów i nieużytków. W granicach folwarku znajdowało się 16 budynków oraz czynny wiatrak.

Po śmierci Edwarda Kręskiego majątek po nim odziedziczył jego syn Włodzimierz Kręski, który gospodarował tu do 1895 roku. Wówczas to dobra łaskie, a wśród nich również folwark Janowice, nabył od Kręskiego Michał Szweycer h. Zadora, właściciel dóbr Rzeczyca w powiecie rawskim.

"Alfabetyczny spis miejscowości guberni piotrkowskiej..." sporządzony w latach 1899-1900 wymienia wieś i kolonię Janowice (gmina Łask, powiat łaski) w których odnotowano odpowiednio 32 i 7 budynków mieszkalnych, 43 i 9 budynków gospodarczych, 288 i 40 ( w tym 285 i 31 stałych) mieszkańców oraz 263 i 1055 mórg gruntów ornych oraz 6 i 10 mórg nieużytków. W granicach folwarku stał wiatrak.

Janowice i Huta Janowska (Vw. Huta) na niemieckiej mapie zachodniej Rosji z 1914 roku.

W 1913 roku właścicielem dóbr łaskich stał się syn Michała, Janusz Szweycer, który w tym samym roku ożenił się z Marią Reginą z Kożuchowskich h. Doliwa, wdową po Radziszewskim. Oprócz folwarku w Janowicach w skład dóbr Szweycera, wchodziły również folwarki Ostrów, Krzucz, Orchów, Osada Łask, Poleszyn, Utrata, Wesółka, Wiewiórczyn, Wola Łaska i Wronowice.

Według spisu powszechnego z 1921 roku we wsi Janowice (wówczas gmina Łask, powiat łaski) odnotowano 33 domy mieszkalne i 207 mieszkańców, a na tutejszym folwarku - 3 domy i 80 mieszkańców. Wszyscy mieszkańcy, zarówno wsi, jak i folwarku zadeklarowali narodowość polską i wyznanie katolickie.

Folwark w Janowicach znajdował się w rękach Janusza Szweycera aż do czasów reformy rolnej, kiedy został znacjonalizowany. 

●  ... Huta Janowska
Sąsiadująca z Janowicami Huta Janowska to dawny folwark założony w miejscu „huty szklannej Wysieradz zwanej". Należy przypuszczać, że huta zwana „Wysieradzem” powstała wcześniej, niż wzmiankowana po raz pierwszy w 1816 roku kolonia „olęderska” o tej samej nazwie, założona w lesie oddzielającym Janowice od Wymysłowa.

Właśnie z 1816 roku pochodzi informacja mówiąca o tym, że Wacław Ammer, dziedzic wsi Jagodnica, Złotno i Natolin oraz huty szklanej w Jagodnicy zakupił od wspominanego wyżej właściciela dóbr łaskich Piotra Czołhańskiego, 12 włók ziemi prawem czynszowym w Wysieradzu, koło gruntów janowskich i kolonistów wysieradzkich z budynkami i hutą szkła za 24 tysiące złotych. 

Huta Janowska i Janowice na niemieckiej "Heereskarte" z 1944 roku

W tym miejscu, za Elżbietą Nejman należy wspomnieć, że pochodzący z Drezna, a przybyli do Polski w czasach saskich, Ammerowie (notowani też jako Hammerowie) byli właścicielami licznych hut szkła w okolicach Łodzi i w końcu XVIII i pierwszej ćwierci XIX wieku praktycznie zdominowali tutejszy przemysł szklarski.

Wspomniany wyżej Wacław (Venceslaus) Ammer (1766-1829) posiadał huty w Chojnach, Janowską i Jagodnicę, Karol - w Sokołowie, Radogoszczu i Zelowie, Józef z żoną Rozalią Borowską - w Witoni, Franciszek - huty Olechów i Piaskowską koło Zgierza, a Ksawery - hutę w Adamowie koło Aleksandrowa.

W 1827 roku „Janowice i Huta” liczyły łącznie 22 domy i 145 mieszkańców.

W wyniku koligacji rodzinnych osada hutnicza przeszła od Ammerów w ręce Prylińskich, a następnie Sampolińskich. W początkach 2 połowy XIX wieku, już jako folwark stała się własnością Bielawskich, których groby odnaleźć można do dziś na cmentarzu w Mikołajewicach.

Kolejny przystanek:
5. GÓRKA PABIANICKA
N 51° 41' 55"  ●   E 19° 19' 36"

Opracowanie: Piotr Sölle
Zdjęcia: Piotr Sölle, Mariusz Rzepkowski
© Wszelkie prawa zastrzeżone

Bibliografia:
● Alfavitnyj spisok naselennyh mest Petrokovskoj Gubernii, sostavlennyj v 1899-1900 godah, Piotrków 1900;
● Baruch M., Pabianice, Rzgów i wsie okoliczne, Warszawa 1903; 
● Buttman. A., Kriegsgeschichte des Königlich Preussischen d. Thüringischen Infanterie-Regiments Nr 95 1914-1918, Zeulenroda 1935;
● Gazeta Południowo-Pruska 1802;
● Gazeta Rządowa Królestwa Polskiego 1848, nr 118; 1852 nr 111;
● Gazeta Warszawska 1823, nr 68;
● Nejman E. H., Kim była Joanna z Ammerów Truszkowsk [w:] Na Sieradzkich Szlakach, 2008, nr 3 (91); 
● Nejman E. H., Piotr Czołhański, jeden z kolejnych właścicieli dóbr łaskich [w:] Na Sieradzkich Szlakach, 2011, nr 1 (101)
● Nejman E. H., Parafie dekanatu szadkowskiego i niektóre z dekanatu lutomierskiego (powiat szadkowski) w dawnej statystyce [w:] Biuletyn Szadkowski nr 10, 2010;
● Nejman E. H., Szlachta sieradzka XIX wieku. Herbarz, Zduńska Wola 2013;
● Nejman E. H., Wypisy z aktów notariuszy szadkowskich 1809-1873 (opracowanie), Zduńska Wola 2013;
● Obywatele ziemscy według powiatów [w:]  Adressbuch fur Industrie, Handel und Landwirtschaft (Księga adresowa dla przemysłu, handlu i rolnictwa) unter Benutzung amtlicher Quellem hrsg. von Rudolf Mosse. cz. III, 1917;
● Pawiński A., Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, t. II, Wielkopolska, [w:] Źródła dziejowe, t. XIII, Warszawa 1883;
● Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych. T. 2, Województwo łódzkie, Warszawa 1925;
● Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Walewskiego, Warszawa 1880-1902., t. III, s. 427;
● Szymczak J., Tenutariusze dóbr pabianickich kapituły krakowskiej (do końca XV w.), [w:] „Pabianiciana”, t. 1, Pabianice 1992;
● Tabella miast, wsi, osad, Królestwa Polskiego: z wyrażeniem ich położenia i ludności alfabetycznie ułożona. T. 1, Warszawa, 1827;
● Taryfa podymnego z 1775 r. ["Verzeichniß aller adelichen, geistlichen und königlichen Oertern in Polen, nach den Woiwodschaften und Districten, und mit Bemerkung der Anzahl der Rauchfänge in jedem Orte."];
● materiały własne Elżbiety Haliny Nejman;
● materiały własne Piotra Sölle;
oraz
● Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Księgi grodzkie sieradzkie, ks. 6 i 8;
● Akta Parafii Mikołajewice 1819/144;

Mapy:
● Mapa Gilly'ego - Gilly, Spezialkarte von Südpreussen, Berlin 1802-1803;
● Mapa zachodniej Rosji - Karte des Westlichen Russlands 1892-1921, skala 1:100 000;
● Mapa WIG (Wojskowy Instytut Geograficzny). Mapa Szczegółowa Polski (1929-39; wydanie niemieckie 1944), skala 1:25 000.