Rydzyny - Historia blisko Ciebie

RYDZYNY CENTRUM
N 51° 37' 28" ● E 19° 24' 02"

Jesteś w centrum wsi Rydzyny. Przystanek zlokalizowano tuż obok głównego skrzyżowania dróg wiejskich, w sąsiedztwie miejsca po dawnej szkole w Rydzynach.

DAWNA SZKOŁA POLSKA W RYDZYNACH
Młodzi mieszkańcy Rydzyn uczęszczali początkowo do szkoły niemieckiej, która powstała w sąsiedztwie cmentarza ewangelickiego. W 1843 roku była ona jedną z sześciu szkół w granicach parafii ewangelickiej w Pabianicach – pozostałe znajdowały się w Pabianicach i Pawlikowicach, a także w Markówce, Bukowcu i Starowej Górze.

Z czasem, w pierwotnie niemieckiej kolonii Rydzyny, zaczęło przybywać ludności polskiej wyznania katolickiego. Istnienie obok siebie dwóch dużych grup wyznaniowych, spowodowało w początkach lat 60 XIX wieku konflikty w kwestii sposobu nauczania w szkole. Miejscowy nauczyciel był bowiem Niemcem i uczył zgodnie z zasadami wiary protestanckiej.

Poszukiwania kompromisu pomiędzy mieszkańcami Rydzyn reprezentującymi odrębne narodowości i grupy wyznaniowe początkowo nie przynosiły powodzenia. Jak wskazują zachowane dokumenty, w 2 połowie lat 60 XIX wieku ówczesne władze oświatowe doszły jednak do porozumienia w kwestii powstania dwóch odrębnych szkół elementarnych.

Dotychczasowa szkoła pozostać miała w rękach ewangelików, odtąd jako Szkoła Ewangelicka Elementarna Rządowa, a jej nauczycielem został oficjalnie Gotlib Moderau. Miejscowi ewangelicy zobowiązani zostali natomiast do „wydzielenia odpowiedniej ilości gruntu dla Szkoły Katolickiej”, której pierwszym nauczycielem został Antoni Nawrocki, notowany w dokumentach z lat 1866-68. Nie wiadomo, czy szkoła katolicka działała od początku w stojącym do dziś budynku szkolnym, i czy budynek ten wzniesiono właśnie na jej potrzeby. W każdym razie mieściła się tu już na pewno w 4 ćwierci XIX wieku.

Do kiedy działały w Rydzynach dwie oddzielne szkoły - katolicka i ewangelicka - nie wiadomo. W czasach II Rzeczypospolitej była tu już tylko jedna dwuklasowa Publiczna Szkoła Powszechna. W spisie jej uczniów, w 1926 roku odnotowano nazwiska przedstawicieli obu narodowości: Dzwonnik, Gerstendorf, Grabowiecka, Grelus, Helbik, Janiszewska, Klimczak, Klingert, Kochanek, Kubasiewicz, Kubiś, Kunka, Kunkert, Lentojdt, Lidke, Lunski, Mazur, Michalak, Młostoń, Nawrocka, Nowak, Oberli, Pewca, Pudrycki, Poczta, Rau, Sibanta, Skoneczny, Szturcbecher, Szumska, Wasilewski, Weberzynke, Więcławska, Witek, Zajączkowska oraz Zych.

Budynek dawnej szkoły w Rydzynach (rozebrany w 2019 r.)

Czytaj również:

● Las Rydzyński
Las zwany "Redzeń" pojawił się już u Jana Długosza, który wspomniał o istniejących w nim barciach kapitulnych. W lustracji z 1531 roku wspomniano o borze "Radzany", a akta ostatniej ćwierci XVIII stulecia wspominają o "Redzinach, knieji dużej, ciągnącej się aż po Dłutów".

Jeszcze w XVIII stuleciu, zanim wykarczowano tereny pod Rydzyny, "knieja rydzyńska" sięgać miała "potazinego majdanu", a więc folwarku Potaźnia i zapewne lewego (południowego) brzegu Dobrzynki.

Dzisiejszy Las Miejski miasta Pabianic, był zatem jeszcze wówczas częścią Lasu Rydzyńskiego. Na północny zachód od niego leży wieś Wola Zaradzyńska (znana już w 1398 roku jako "Wola Rypułtowska"), a leżąca, jak łatwo się domyślić - "za rydzyńskim" lasem.

Las Rydzyński od strony Rydzyn

Jak wspomina Baruch, cytując rzgowskiego plebana: "jeszcze w końcu XVIII w. dużo zwierzyny gnieździło się w borach kapitulnych, głównie zaś w kniei redzeńskiej". I dalej: „za wsią Prawda, mówi pleban rzgowski, opisujący swoją parafię, poczynają się lasy duże, gdzie są doły na zwierza z Pabianic wykopane i tam się łapią". Sam Baruch stwierdza jednak, że pogłoski o niedźwiedziach w lasach pabianickich "uważamy za utwór fantazyi ludowej, gdyż w aktach nigdzie nie znaleźliśmy wzmianki o tak grubym zwierzu", choć rzeczywiście lasy "włości kapitulnej... obfitowały w wilki, lisy, kunice; nie brakło i dzików, nie mówiąc już o wszelakiem ptactwie i drobniejszej zwierzynie myśliwskiej".

To właśnie z połaci Lasu Rydzyńskiego (jak dobitnie wskazuje mapa Gilly'ego z lat 1802/3) wykarczowano znaczną przestrzeń gruntów, na których osiedli osadnicy olęderscy tworząc kolonię "Rydzyny".

Na najstarszym zachowanym planie kolonii Rydzyny (z 1804 roku) Las Rydzyński nazywany jest "Królewskim Lasem Czyżemińskim". Już w 1534 roku kapituła krakowska musiała rozstrzygnąć spór o barcie w tym lesie toczony pomiędzy mieszkańcami Czyżemina i Bychlewa, co oznacza, że las ten, na długo przed powstaniem kolonii olęderskich (Rydzyny, Pawlikowice, Jadwinin i inne), był dla tych wsi lasem granicznym.

Ukazem carskim z 17 VII 1866 roku generał-major wojsk rosyjskich baron Aleksander Nikołajewicz Meller-Zakomelski, za zasługi położone w czasie Powstania Styczniowego, dostał jako donację ogromną połać dawnych dóbr pabianickich (razem 5229 mórg, w tym 2022 morgi ziemi ornej), w tym siedem folwarków: Andrzejew, Gospodarz, Konin, Kotliny, Ldzań, Ślądkowice i Żytowice oraz osadę leśną Rydzyny z 2580 morgami, głównie lasu. W roku 1864 uwłaszczono włościan.

W 1881 roku obok kolonii Rydzyny, odnotowano też osadę leśną Rydzyny pozostająca własnością majoratu. Osada ta liczyła 7 budynków mieszkalnych i tylko 15 mieszkańców, ale obejmowała 2580 mórg gruntów (ok. 1,5 tysiąca hektarów), przy czym zdecydowaną większość powierzchni osady stanowiły tu lasy rządowe, grunty orne zajmowały bowiem jedynie 322 morgi. Co ciekawe, Las Rydzyński, podobnie jak lasy okolic Róży, Mogilna, Ldzania czy Dobronia, wchodził pod względem administracyjnym w skład gminy Wymysłów, a nie Widzew do której należały wieś i kolonia.

Aktem z dnia 27 XI 1909 roku Karol Eisert nabył wspomniane dobra (a w każdym razie ich największą część) od poprzedniego właściciela, którym był

już syn Mellera-Zakomelskiego, również zasłużony (wzorem ojca) w tłumieniu rewolucji 1905-07 r. w guberniach nadbałtyckich. Ze sprzedażą tego majątku łączy się fakt, iż w 1911 r. Meller-Zakomelskiemu wytoczono proces po wykryciu nieprawidłowości w trakcie sprzedaży (oskarżono go o zagarnięcie 200 tys. rubli), jednakże car Mikołaj doprowadził do umorzenia postępowania w nieznanych bliżej okolicznościach.

Pomnikowy szpaler daglezji zielonych w Lesie Rydzyńskim

W 1926 roku właścicielem "majątku leśnego Rydzyny" był Karol Rajmund Eisert. Powierzchnia kompleksu wynosiła wówczas 843,67 ha. Do Eiserta należał też podobny "majątek leśny Dłutów" o powierzchni 2122 hektarów. Północny fragment Lasu Rydzyńskiego leży dziś w granicach wsi Rydzyny.

W Lesie Rydzyńskim, około 100 metrów na SE od Leśniczówki Rydzyny, przy tzw. leśnej willi Eiserta rośnie pomnikowy buk zwyczajny (Fagus sylvatica L.) o pięciu pniach, który jest najprawdopodobniej najokazalszym okazem tego gatunku w województwie łódzkim. Liczy 559 cm w obwodzie oraz 34 m wysokości. Nieco dalej (kilkadziesiąt metrów na wschód), w granicach oddziału leśnego numer 665 odnaleźć można szpaler 42 pomnikowych daglezji zielonych (Jedlica Douglasa; Pseudotsuga menziesii) o obwodach od 91 do 261 cm i wieku ok. 100-110 lat.

W głębi Lasu Rydzyńskiego znajduje się Okrągła Góra (246 m n.p.m.), najwyższe wzniesienie w gminie Pabianice, będące jedną z wydmowych kulminacji tzw. Pagórów Tuszyńskich w obrębie Wysoczyzny Bełchatowskiej. W innym miejscu znajduje się kamienny obelisk wystawiony w 80 rocznicę powołania do życia Lasów Państwowych i 60-lecia Nadleśnictwa Kolumna. Do obelisku przytwierdzono tablicę pamiątkową z inskrypcją "Pamięci tych, których dusze żyją w poszumach tego lasu".

● Kolonia olęderska Rydzyny

To właśnie z ogromnych połaci Lasu Rydzyńskiego, jak wskazuje mapa Gilly'ego (1802/3) wykarczowano znaczną przestrzeń, na której sprowadzeni tu na przełomie XVIII i XIX wieku osadnicy niemieccy założyli kolonię, wspomnianą w 1797 roku jako „Rydzyny Olędry” (od niem. „Hauländer” – karczownicy).

Założone na surowym korzeniu Rydzyny, powstawały w kilku etapach. Najstarszą ich częścią były Rydzyny Dolne, gdzie w 1791 roku powstało pierwsze 21 gospodarstw. Nowa kolonia powiększała stopniowo swoje terytorium, rozwijając się na zachód, północ i południe - zabudowania skupiły się przy obecnych drogach, a wykarczowane z lasu grunty orne sięgnęły dolin Dobrzynki i jej dopływu Bychlewki, gdzie już wcześniej istniała osada młyńska „Biesaga” oraz folwark „Potaźnia”.

Plan kolonii olęderskiej Rydzyny z początku XIX wieku

Już w czasach rządów pruskich, w 1797 roku podczas wizytacji dziekana lutomierskiego Wojciecha Więcławskiego zapisano, że w skład parafii pabianickiej wchodzą także "Rydzyny Olędry" (od niemieckiego słowa "Hauländer" oznaczającego karczowników.

Karczunek Lasu Rydzyńskiego zapewne trwał nadal już czasach zaborów. Niemieckojęzyczni osadnicy wyznania ewangelickiego, którzy osiedli w tym miejscu, wzorem innych kolonii otrzymali grunty na wieczystą własność i zostali oczynszowani. Osady tego typu nazywano wówczas "wieczno-dzierżawnymi".

W wyniku rozbiorów obszar dóbr pabianickich wcielono do prowincji Prus Południowych, okręgu szadkowskiego, departamentu kaliskiego, a dawne dobra odebrane kapitule stały się własnością rządu pruskiego.

Po Kongresie Wiedeńskim nowo powstałe Rydzyny, podobnie jak stare wsie dawnych dóbr pabianickich (choćby pobliski Bychlew czy Jutrzkowice) znalazły się w składzie rozległych Dóbr rządowych Ekonomii Pabianice, wchodząc w skład klucza pabianickiego, jednego z 12 kluczy, na które podzielono wspomniane dobra.

Do klucza pabianickiego (dane z 1823 roku) należały dochody a) Z miasta Pabianice i Rzgów [ a także ] b) Wsie Bychlów, Jutrzkowice, Karniszewice, Piątkowisko, Róża i Mogilno - c) Kolonie Chechło, Pawlikowice, Rydzyny, Wymysłów i Markówka - d) Folwarki Pabianice, Młodzieniaszek i Potaźnia - e) Propinacyia - f) Młyny Łęczno, Biesaga, Pliszka i Grobelny, wraz z rybołóstwem w stawach przy tychże młynach będących...".

Rydzyny rozwijały się niezwykle szybko. W 1827 roku liczyły 61 domów i 554 mieszkańców, będąc w tym czasie największą miejscowością w południowej części obecnej gminy Pabianice. Siedzibą parafii katolickiej, jak i nowo powstałej parafii ewangelickiej, były Pabianice.

Kolonia Rydzyny na mapie kwatermistrzostwa (ok. 1843 r.)

"Słownik Geograficzny..." odnotowuje Rydzyny w granicach dóbr Widzew, powiatu łaskiego i parafii w Pabianicach. W 1881 roku w kolonii Rydzyny odnotowano 60 domów, 627 mieszkańców i 1292 morgi gruntów włościańskich.

Osada leśna "Rydzyny" pozostająca własnością majoratu liczyła 7 budynków mieszkalnych i 15 mieszkańców i obejmowała 2580 mórg gruntów. Zdecydowaną większość gruntów stanowiły lasy rządowe, grunty orne zajmowały tu jedynie 322 morgi powierzchni. Co ciekawe, Las Rydzyński, podobnie jak lasy okolic Róży, Mogilna, Ldzania czy Dobronia, wchodził pod względem administracyjnym w skład gminy Wymysłów, a nie Widzew do której należała kolonia.

Z kolei "Alfabetyczny spis miejscowości guberni piotrkowskiej..." sporządzony w latach 1899-1900 odnotował kolonię Rydzyny (gmina Widzew, powiat łaski). We wsi było 65 budynków mieszkalnych i 159 gospodarczych, 738 (w tym 687 stałych) mieszkańców oraz 170 mórg gruntów ornych i 5 mórg nieużytków.

Na miejscowym folwarku odnotowano 5 budynków mieszkalnych i 12 gospodarczych, 63 mieszkańców oraz 1227 mórg gruntów ornych i 14 mórg nieużytków.

W spisie ujęto również majątek dworski "Rydzyny", na który składały się 2 budynki mieszkalne i 3 gospodarcze, mieszkało tu 7 osób, a powierzchnia gruntów wchodzących w skład majątku wynosiła 70 morgów. Co ciekawe majątek dworski należał nie należał do gminy Widzew, ale do gminy Wymysłów, podobnie jak Las Rydzyński.

W dwudziestoleciu międzywojennym we wsi działało kilku rzemieślników: cieśla J. Szumski, murarz J. Ludwik, stolarz W. Filipczyński oraz szewcy - A. Klat i J. Szychowski, a sklep z artykułami kolonialnymi prowadził P. Śpionek.

Współczesne Rydzyny są dużą wsią o charakterze rolniczo-letniskowym, która w znacznej części zachowała dawny układ ruralistyczny ukształtowany na przełomie XVIII i XIX stulecia. Od 1925 roku we wsi działa jednostka Ochotniczej Straży Pożarnej [remiza w pobliżu głównego skrzyżowania] i Koło Gospodyń Wiejskich.

Z Pabianicami łączy Rydzyny linia busów prywatnych, kursujących ze stolicy powiatu przez Terenin, Różę i Pawlikowice. Na skraju Lasu Rydzyńskiego znajduje się siedziba Leśnictwa Rydzyny podlegającego Nadleśnictwu Kolumna.

Kolejny przystanek:
2. RYDZYNY - CMENTARZ EWANGELICKI
N 51° 37' 39" ● E 19° 24' 23"

Bibliografia:
● Alfavitnyj spisok naselennyh mest Petrokovskoj Gubernii, sostavlennyj v 1899-1900 godah, Piotrków 1900;
● Baruch M., Pabianice, Rzgów i wsie okoliczne, Warszawa 1903;
● Kiss E., Pabianitz: Geschichte der Deutschtums einer mittelpolnischen Stadt und ihrer Umgebung, Poznań 1939;
● Michałowski A. T., Ldzań Kolonia - kartki z przeszłości, [w:] Na Sieradzkich Szlakach, 2012 nr 4 (108);
● Polska 1926. Portret zbiorowy II RP - www.polska1926.eu;
● Przegląd Leśniczy, marzec 1926;
● Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych. T. 2, Województwo łódzkie, Warszawa 1925;
● Tabella miast, wsi, osad, Królestwa Polskiego: z wyrażeniem ich położenia i ludności alfabetycznie ułożona. T. 1, Warszawa, 1827;

Mapy:
● Projekt. Plan D. Von der in dem Königl[iche]. Südpreussischen Amte Pabianice de 1791 bis 1796 in dem Czyżyminischen Forst Revier neuangelegtem Colonie Rydzyn zu dem Schadeckischen Creise und Kalischschen Kammer Departament gehörig..." z 1800 roku
● Mapa Kwatermistrzostwa (ok 1843 r.), skala 1:126 000