WYSIERADZ
N 51° 40' 56" ● E 19° 13' 29"
Jesteś w zachodniej części dawnej kolonii pruskiej Wysieradz, przy drodze do Huty Janowskiej, niegdyś folwarku, a dziś odrębnej wsi. Przystanek zlokalizowano w sąsiedztwie nieczynnego już dziś cmentarza ewangelickiego, na którym prawdopodobnie od drugiej dekady XVIII wieku grzebano osadników olęderskich, założycieli kolonii Wysieradz. W południowo-wschodniej części cmentarza znajduje się kwatera żołnierska z czasów I wojny światowej.
CMENTARZ EWANGELICKI W WYSIERADZU
Cmentarz ewangelicki w Wysieradzu znajduje się na północny zachód od centrum wsi, około 200 metrów od ostatnich zabudowań, przy lokalnej, gruntowej drodze prowadzącej do Huty Janowskiej. Zajmuje powierzchnię 16 arów. Założono go na planie zbliżonym do kwadratu, w pierwszej bądź drugiej dekadzie XIX stulecia (możliwa data 1820).
Cmentarz ewangelicki w Wysieradzu
Dziś układ wysieradzkiej nekropolii ewangelickiej jest już całkowicie zatarty. Z dość dużego przestrzennie obiektu przetrwało jedynie kilka nagrobków z inskrypcjami w języku niemieckim, w tym m.in. nagrobki Julianny (+1908) i Ludwiga (+1910) Ritterów oraz Ferdinanda (+1929), Johanna (+1940) i Karoliny Jeske (+1924), będących potomkami założycieli kolonii. Na nagrobku Teofila Arlla (1831-1914) zachował się uszkodzony medalion – rzecz już dziś rzadko spotykana na wiejskich cmentarzach ewangelickich.
Cmentarz ewangelicki w Wysieradzu
Położony na uboczu cmentarz otoczony jest zniszczonym, w znacznej części przewróconym dziś ceglanym parkanem. Samej bramy i furty cmentarnej - istniejących tu jeszcze w połowie lat 90 XX wieku – obecnie już nie ma.
Cmentarz ewangelicki w Wysieradzu ujęto w wojewódzkiej ewidencji zabytków.
KWATERA Z I WOJNY ŚWIATOWEJ W WYSIERADZU
Cmentarz porośnięty jest drzewostanem mieszanym. Do niedawna był niemal całkowicie zarośnięty. Podczas porządkowania nekropolii w 2017 roku usunięto tu olbrzymią liczbę krzewów-samosiewów. Przy tej okazji oczyszczono również, znajdującą się tu kwaterę żołnierską z czasów I wojny światowej, zlokalizowaną w południowo-wschodnim narożniku cmentarza.
Kwatera z I wojny światowej na cmentarzu w Wysieradzu
Na kwaterę tą składają się mogiły zbiorowe, na których do dziś zachowały się 3 betonowe nagrobki pulpitowe z czytelnymi jeszcze nazwiskami żołnierzy niemieckich poległych w I wojnie światowej.
Jeden z trzech zachowanych nagrobków żołnierskich na cmentarzu w Wysieradzu
Łącznie według zachowanych do dziś danych archiwalnych pochowano tu (co najmniej ?) 13 żołnierzy, walczących w składzie 71 pułku piechoty 9 armii niemieckiej dowodzonej przez gen. Augusta von Mackensena, poległych w dniu 19 listopada 1914 roku w bitwie pod Janowicami.
Lista żołnierzy 71 pp armii niemieckiej pochowanych na cmentarzu w Wysieradzu - ciemniejszym kolorem zaznaczono istniejące do dziś nagrobki (oprac. Piotr Sölle)
Żołnierze tego samego pułku spoczywają również na wielkim śródleśnym cmentarzu wojennym w Wymysłowie-Piaskach, pośród co najmniej 720 poległych w listopadzie i grudniu 1914 roku, w trakcie tzw. „operacji łódzkiej'.
Czytaj również:
● Wysieradz
Tereny obecnej wsi Wysieradz do końca XVIII stulecia leżały na zachodnich rubieżach dóbr pabianickich kapituły krakowskiej. Ściślej - dokładnie wzdłuż drogi asfaltowej, prowadzącej dziś przez Wysieradz biegła zachodnia granica włości pabianickiej. Od skrzyżowania tejże drogi z drogą powiatową z Pabianic do Janowic granica dóbr zataczała duży łuk wokół Żytowic i biegła dalej, już na wschód, w kierunku Porszewic.
Z 1816 roku pochodzi informacja o tym, że Venceslaus (Wacław) Ammer (1766-1829) "...dziedzic wsiów Jagodnicy, Złotnej i Natolina oraz huty szklanej w Jagodnicy kupił... od szambelana Piotra Czołchańskiego, właściciela dóbr łaskich, 12 włók ziemi [ gruntu miary chełmińskiej], prawem czynszowym w Wysieradzu, koło gruntów janowskich i kolonistów wysieradzkich z budynkami i hutą szkła za 24 tysiące złotych". Dziś na tym terenie leży Huta Janowska, która powstała w miejscu bądź w sąsiedztwie dawnej "huty szklannej Wysieradz zwanej".
Sam Wysieradz, jako nową osadę wykarczowaną w lesie, na zachód od istniejącej już kolonii Wymysłów Francuski założono najprawdopodobniej w drugiej dekadzie XIX stulecia. W aktach parafii w Mikołajewicach, zachowanych od 1777 roku, pierwsze zapisy dotyczące urodzeń i zgonów w Wysieradzu pochodzą dopiero z lat 1817 i 1818 i w zdecydowanej większości zawierają nazwiska i imiona niemieckie.
Oznaczać to może jedno - Wysieradz jako kolonia powstał niewiele wcześniej i był początkowo zamieszkany przez osadników wyznania ewangelickiego, sprowadzonych tu z Prus w ramach zorganizowanej akcji osiedleńczej. Proboszcz mikołajewicki nie udzielał ewangelikom sakramentu małżeństwa (czynił to pastor w Pabianicach), ale jako urzędnik stanu cywilnego rejestrował urodzenia i zgony ewangelików.
Wśród pierwszych mieszkańców Wysieradza | Kolonii Wysieradz pojawiają się licznie nazwiska niemieckie. Dla przykładu w latach 1817-30 (dane z ksiąg urodzeń parafii Mikołajewice) są to: Abram, Albrecht, Bans, Brauer, Demant, Fessler, Filler, Frank, Fuchs, Ganz, Geska, Gieske, Hanelt, Heilt, Helt, Helwert, Heut, Hildebrand, Jancz, Jeske, Konrad, Krenc, Krone, Luchs, Luftman, Majsner, Manthei, Manthyg, Mepo, Meyser, Mischle, Mugdans, Nader, Nadorg, Neyman, Notdorf, Pipke, Plitych, Pusz, Remsch, Risch, Rytter, Strefling, Szaller, Sztefik, Szwalb, Szwarc, Schwartz, Szymmelfennig, Teper, Tepner, Welefer, Wendendorf.
Z pewnością pisownia wielu z tych nazwisk została przekręcona i "nieco" spolszczona przez proboszcza - Polaka, który sporządzał wpisy do akt urodzeń i zgonów.
Jednym z pierwszych mieszkańców kolonii olęderskiej Wysieradz był Piotr Mayzner. Wiadomo, że pochodził z miejscowości Uchtelfangen z Kraju Saary (Saarland) w Niemczech, gdzie urodził się w 1797 roku. Można jedynie przypuszczać (choć nie ma na to dziś żadnych bezpośrednich dowodów), że właśnie stamtąd pochodziła większość osadników - założycieli Wysieradza.
W tym samym czasie (lata 20 i 30 XIX wieku), w księgach urodzeń i zgonów parafii w Mikołajewicach pojawia się też kilkanaście nazwisk polskich związanych z Wysieradzem - np. Dalanowski, Dolewka, Doliwka, Głuszkowski, Kordecki, Laskowski, Maciejewska, Michalski, Mikołajczyk, Myszkowski, Niewiadomska, Ogińska, Stępniewska, Skiba, Sokołowski czy Stadkiewicz.
Kolonia olęderska Wysieradz na tzw. mapie kwatermistrzostwa z lat 40 XIX wieku
Ze zrozumiałych względów brak jeszcze kolonii Wysieradz na mapie Pertheesa z 1793 roku, nie ma jej również na mapie Gilly'ego z 1802-3 roku. Pojawia się natomiast już na kolejnych wydaniach tzw. mapy kwatermistrzostwa (ok. 1843 i 1864), a także na mapie topograficznej zachodniej Rosji ("Karte des Westlichen Russland") z 1914 roku.
W 1881 roku odnotowano w Wysieradzu 24 domy, 147 mieszkańców i 223 morgi gruntów. Wieś należała do parafii Mikołajewice i wchodziła w skład dóbr Łask. Spis sporządzony w latach 1899-1900 wykazał w kolonii Wysieradz (wówczas gmina Łask, powiat łaski) 27 budynków mieszkalnych, 48 gospodarczych, 170 (w tym 161 stałych) mieszkańców oraz 288 mórg gruntów ornych i 8 mórg nieużytków.
Wysieradz na niemieckiej mapie Heereskarte z końca 1944 roku (zaznaczono położenie cmentarza ewangelickiego)
Według spisu powszechnego z 1921 roku we wsi Wysieradz (wówczas gmina Łask, powiat łaski) było 20 domów mieszkalnych i 130 mieszkańców. Wszyscy mieszkańcy Wysieradza zadeklarowali narodowość polską, ale 51 z nich - wyznanie katolickie, a 79 - ewangelickie. Według innych danych w latach 30 XX wieku w Wysieradzu było (oprócz gospodarstw polskich) 15 gospodarstw niemieckich gospodarujących na 176 morgach gruntów
W 1935 roku w skład gromady Wysieradz wchodziły: wieś Wysieradz oraz folwark Huta Janowska.
Kolejny przystanek:
4. JANOWICE
N 51° 37' 27" ● E 19° 20' 21"
Opracowanie: Piotr Sölle,
Współpraca: Grzegorz Jagusiak, Bogdan Miszczak
Zdjęcia: Piotr Sölle
© Wszelkie prawa zastrzeżone
Bibliografia:
● Alfavitnyj spisok naselennyh mest Petrokovskoj Gubernii, sostavlennyj v 1899-1900 godah, Piotrków 1900;
● Baruch M., Pabianice, Rzgów i wsie okoliczne, Warszawa 1903;
● Fijałek J., ks., Pabianice i włość pabianicka w drugiej połowie XVII i w XVIII w., Łódź 1952;
● Kiss E., Pabianitz: Geschichte der Deutschtums einer mittelpolnischen Stadt und ihrer Umgebung, Poznań 1939;
● Nejman E. H., Wypisy z aktów notariuszy szadkowskich 1809-1873 (opracowanie), Zduńska Wola 2013.
● Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych. T. 2, Województwo łódzkie, Warszawa 1925;
● Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa 1880-1914;
● Wiejskie cmentarze ewangelickie województwa łódzkiego -www.cmentarzeewangelickie-lodzkie.pl - strona internetowa Bartka Bijaka;
● Zabytkowe cmentarze i mogiły w Polsce. Województwo Łódzkie, oprac. A. Lewkowska i W. Walczak, Warszawa 1996;
● www.myheritage.pl
Mapy:
● Mapa Kwatermistrzostwa (ok 1843 roku), skala 1:126 000
● Mapa WIG (Wojskowy Instytut Geograficzny). Mapa Szczegółowa Polski (1929-39; wydanie niemieckie "Heereskarte", 1944), skala 1:25 000